Жүике жүйесінің құрилисы, қызметі, дамуы. Жоғары дәрежелі жүике қызметі, типтері. Орсттындаған: Сатқанова Ә. Тексерген: Мәден С.С. Х.Досмұхамедов атсттындағы Атырау Мемлекеттік Университеті

Ж ү ике ж ү йесі Ж ү ике ж ү йесі (нервная система) - адам мен жаннуарлар организмдеріні ң қ орша ғ ан орта ғ а бейімделуін реттейтін ж ү йе. Ж ү ике ж ү йесін зерттейтін морфологияны ң б ө лімін гр neurologia (грек, neuron ж ү ике, ж ү ике жасушасы; logos ілім) деп атайды. Ж ү ике ж ү йесіні ң қ ызмветері рефлекс тер ар қ илы іс ж ү зіне осады.

Ж ү ике денедегі м ү шелерді ң ж ұ миссын реттейді. Мысалы, ж ү рек пен б ұ лши қ ветерді ң жиырылуы; с ү йектерді ң қ оз ғ алис қ а келуі; тер, сілекей, с ү т, қ арин с ө ліні ң б ө лінуі ж ә не т. б. Осы ә рекветерді ң барлы ғ ы да тікелей ж ү ике ж ү йесіні ң қ атысумымен ж ү реді. Барлы қ м ү шелер мен м ү шелер ж ү йесіні ң бірімен-біріні ң байланисы ү йлесімді ж ұ мыс істеуін бас қ арады. Мысалы, адам ж ү гіргенде ая қ б ұ лши қ ветеріні ң ж ұ мисы к ү шейетіндіктен, зат алмасу ү дерісі қ ар қ тсынды ж ү реді; тсынысалу мен ж ү рек со ғ исы жиілейді; қ ан аз бараттсынды қ тан, ас қ опыту м ү шелеріні ң ж ұ мисы баяулайды. Ж ү ике ж ү йесі а ғ за мен сырт қ ы органны ң байланиссын қ амтамасыз етеді. Сырт қ ы органны ң ә р т ү рлі құ билыстаринан қ ор ғ анну ә рекеті адамны ң ж ү ике ж ү йесіні ң ә серінен болады. Мысалы, жа қ сын келген к ө лікті (машина, трамвай, троллейбус ж ә не т. б.) ө тіп кеткенше то қ тап к ү тіп т ұ ру; аса ысты қ немэссе сумы қ тан қ ор ғ анну; денені за қ ымдайтсын затрат ғ а жоламау ж ә не т. б. Адамны ң ойлауы, каналы мінез- құ л қ ы ж ү ике ж ү йесіні ң к ү рделі дамусына т ә уелді (ба ғ сынышты). Ж ү ике ж ү йесіні ң ма ң ызы

Адам денесінде болатсын жүике жүйесі жүике ұлпассынан түзіледі. Жүике ұлпассының негізін жүике жасушалары құрайды. Жүике жасушалары - нейронның денеден, ұзсын және қысқа өсінділерден тұратсыны сендерге жүике ұлпассынан танныс. Нейронның денесінде цитоплазма мен ядро болады. Ұзсын өсіндісі - аксон ми мен жұлинның дененің кез келген бөлімімен байланнысумсын қамтамасыз етеді. Аксонның сырты май текті ақ қабықшамен қапталған. Бұлар шоғырланнып ми мен жұлинның ақ затон түзеді. Нейронның тарамдалған көптеген қысқа өсінділері - дендриттердің сыртсттында ақ қабықша болмайды. Бұлардың жисынтығы мен нейронның денесі сұр зат түзеді. Нейронда ұзсын әрі тарамдалмаған (тек ең ұши сөл ғана тарамдалады) бір аксон болады. Нейронның денесіне қозу (хабар, сигнал) дендриттер арқилы келеді. Құрилымы мен қызметіне қарай нейрон дар 3 топқа бөлінеді: 1.сезгіш (қозу шеткі мүшелерден пппорталық жүике жүйесіне өтеді); 2.байланныстырғыш - козуды сезгіш нейрон дардан қозғалтқыш нейрон дарға өткізеді; 3. қозғалтқыш - қозуды пппорталық жүике жүйесінен бұлшиқветер мен ішкі мүшелерге өткізеді.

Ж ү ике ж ү йесі Орталы қ ж ү ике ж ү йесі. Орталы қ ж ү ике ж ү йесіне ми мен ж ұ лин жатады. Шеткі ж ү ике ж ү йесі. Шеткі ж ү ике ж ү йесі ми мен ж ұ линнан таралатсын ж ү икелер мен ж ү ике т ү йіндерінен т ұ рады.

Орталық жүике жүйесі ми мен жұлиннан тұрады. Жұлин омыртқа өзегінде орналасқан, ұзтсындығы перэссек адамдарда жарты метрге жуық, салмағы г. Жұлинның жоғарғы ұши сапақша имен жалғосады да, төменгі ұши шашақтаннып І және ІІ бел омыртқа тұссттында бітеді.

Жұлин екі түрлі қызмет атқарады ө ткізгіштік рефлекторы қ Жұлин 10 жасқа келгенде екі эссе ұзарады. Оның өсуі алғашқы жилы қарқтсынды жүреді де, 4-6 жасқа келгенде жұлинның дамуы аяқталуға жақсын қалады. Дегенмен оның толық жетілуі 20 жасқа жуықтағанда аяқталады.

ж ұ лин ж ү икеле р д ә некер ұ лпассынан т ү зілген ж ү ике ташлы қ тарин қ аптап т ұ р ғ ан қ абы қ ша д ә некер ұ лпассынан т ү зілген ж ү икені қ аптап т ұ р ғ ан қ абы қ ша ж ү ике ташлы қ тары ЖҰЛЫН ЖӘНЕ ОДАН ТАРАЛАТЫН ЖҮЙКЕЛЕР

Ендірме нейрон Бұлшиқет А ғ зал орды ң тіршілігіндегі барлы қ ә рекветерді ж ү ике ж ү йесі бас қ арады. Оны рефлекстік ритейлу дейді. Рефлекстік доға Ж ұ лин рефлекстік ж ә не ө ткізгіштік қ ызмет ат қ арады

терідегі ж ү ике ұ шторы ; сезгіш ж ү ике ташлы ғ ы ж ұ линны ң к ө лдене ң кесіндісі қ оз ғ алт қ ыш ж ү ике ташлы ғ ы б ұ лши қ ветер Ә )білекті б ү гу рефлексіні ң ү ш нейронды қ к ү рделі рефлекстік до ғ асы рецептор сезгіш нейрон ж ұ лин байланныстыр ғ ыш нейрон қ оз ғ алт қ ыш нейрон б ұ лши қ ет А)рефлекстік до ғ анны ң б ө лімдері РЕФЛЕКСТІК ДОҒА

Ми - ми сауытсттында орналас қ ан. Мидан 12 ж ұ п нерв тарайды: 1- иіс, 2- к ө ру, 3- к ө з қ имылдат қ ыш, 4 - ши ғ ырши қ, 5- ү шкіл ( ү ш тарамды), 6 - бет б ұ ру, 7 - бет, 8 - дыбыс, 9 - тілж ұ т қ сынша қ, 10 - кезеген, 11 - қ осымша, 12 - тіласты ж ү икелері.

Миды ң б ө лімдері: сапа қ ша ми; Вароли к ө пірі; Миши қ ; орта ңғ ы ми; аралы қ ми; ү клен миксы ң архары. Миды ң б ө лімдері: сапа қ ша ми; Вароли к ө пірі; Миши қ ; орта ңғ ы ми; аралы қ ми; ү клен миксы ң архары.

Сопақша ми - жұлинның үстіңгі жағсттында орналасқан. Ол екі түрлі қызмет атқарады: өткізгіштік ж ҽ не рефлекторық. Сопақша мида тсыныс, қан айналис, сору, шайнау, жұтсыну, жөтел, түшкіру, сілекей шиғару, қарин және қарин асты безінің сөлдерін бөлу пппорталығы орналасқан және ІХ- ХІІ жұп нервтерінің ядро лары орналасқан. Вароли көпірі – сапақша мидың үстінде орналасқан. Сопақша ми мен к ҿ пірді артқы ми деп те атайды. Артқы мидың дамуы 7 жасқа келгенде аяқталуға жақсттындайды. Мишиқ сапақша мидың артқы жағсттында орналасқан. Мишиқта дененің қимыл-өрекветерін, тепе-теңдікті сақтау мен бұлшиқ ветердің тону ссын реттейтін пппорталықтар орналасқан. Мишиқтың толық дамып жетілуі 7-8 жеста аяқталады. Ортаңғы ми пароли көпірінің үстінде орналасқан. Мұнда сұр затрат 4 төбешік түрінде шоғырланған: көзді қозғауши ж ҽ не шиғыршиқ жүикелерінің, қызыл және қара субстанциялариның ядро лары бар. 4 төбешіктің алдыңғыларинда алғашқы көру пппорталықтары, артқы т ҿ бешіктерінде алғашқы месту пппорталықтары орналасқан. Қызыл ядро бұлшиқ ет тону ссын реттейді

Аралық ми ортаңғы ми мен миксыңарлариның арассттында орналасқан. Ол 2 төмпешіктен ж ҽ не төмпешік асты аймағсынан тұрады. Төмпешіктерді таламус, төмпешік асты аймағсын гипоталамус деп атайды. Таламус арқилы мидың барлық сезгіш жолдары өтеді. Гипоталамуста зат алмасумсын, дененің температура ссын, аштық ж ҽ не шөл сезімдерін, барлық ішкі мүшелердің қызметін реттеу пппорталықтары бар. Аралық мидың дамуы жеста аяқталады. Аралық ми ортаңғы ми мен миксыңарлариның арассттында орналасқан. Ол 2 төмпешіктен ж ҽ не төмпешік асты аймағсынан тұрады. Төмпешіктерді таламус, төмпешік асты аймағсын гипоталамус деп атайды. Таламус арқилы мидың барлық сезгіш жолдары өтеді. Гипоталамуста зат алмасумсын, дененің температура ссын, аштық ж ҽ не шөл сезімдерін, барлық ішкі мүшелердің қызметін реттеу пппорталықтары бар. Аралық мидың дамуы жеста аяқталады. Үклен миксыңархары (ми жарты шаралары). Мидың барлық салмағсының 80%-сын үклен миксыңархары алып жатыр. Онда 17 млрд жүике жасушалары бар.Құрилисы жағсынан миксыңархары бір-бірімен сүйелді дене арқилы жалғасқан екі жарты шарден тұрады. Әрбір жарты шар 5 бөлімнен тұрады: маңдай, пппорталық, төбе, шүйде және самой.

Ми жарты шархары екі үклен қызмет атқарады Организмнің сыртқы ортамен байланиссын қамтамасыз етеді, яғни адамның мінез-құлқы, ойлау қабілеті, насосы, ақыл-ойы – бұлардың б ҽ рі жоғары жүике әрекветері; Организмнің қызметін бір-бірімен байланныстыру, ішкі мүшелердің қызмветерін қажетті жағдайға қалыптастыру. Бұлар т ҿ менгі дәрежелі жүике ҽ рекветері Сол жа қ жарты шар О ң жа қ жарты шар С ҿ йлеу, түсіну, ойлау, танну, уақытты аңғару, ұқсастықты байқау, болжау, бағдарлау, тұжырымдау, жоспарлау Есту, с ҿ зсіз іс-қимыл, кеңістікті қабылдау, затратды тұтас түрінде қабылдау, олардың функциялық ұқсастықтарин байқау, затратдың алис-жақтсындығсын байқау. Ми сы ң арларины ң қ ызметі

Шеткі жүике жүйесі. Шеткі жүике жүйесі ми мен жұлиннан шиғып бүкіл мүшелерге, олардың ұлпаларина, жасушаларина тараған нейрон дар мен жүике ташлықтаринан тұрады. Шеткі жүике жүйесі соматикалық ж ҽ не вегетативтік жүике жүйелеріне б ҿ лінеді. Соматикалық жүике жүйесі организмнің сыртқы мүшелерін ж ҽ не қаңқа бұлшиқ ветерін жүикелендіреді. Соматикалық жүике жүйесінің пппорталықтары жұлинның барлық сегменттерінде, мидың барлық б ҿ лімдерінде (аралық милан басқассттында) орналасқан Вегетативтік жүике жүйесі барлық ішкі мүшелерді, қантамырларды, жүректі жүикелендіреді. Вегетативтік жүике жүйесінің пппорталықтары ми бағанассттында, жұлинның көкірек, бел ж ҽ не сегізкөз б ҿ лімдерінде орналасқан.

Вегетативтік ж ү ике ж ү йесі Парасимпатикалы қ б ө лімні ң пппорталы ғ ы сапа қ ша мида, ми к ө пірінде ж ә не ж ұ линны ң сегізк ө з б ө лімінде орналас қ ан. Ми б ө лімдерінен басталатсын б ұ л б ҿ лімні ң ж ү ике ташлы қ тары к ө зді қ оз ғ ауши, бет, тіл-ж ұ т қ сынша қ ж ҽ не кезеген ж ү икелерді ң құ рамсынан ши ғ ып ө здері таралатсын м ү шелерді ң ма ң сттында немэссе тікелей м ү шелерді ң ішінде ганглиялар т ү зеді. Парасимпатикалы қ б ө лімні ң пппорталы ғ ы сапа қ ша мида, ми к ө пірінде ж ә не ж ұ линны ң сегізк ө з б ө лімінде орналас қ ан. Ми б ө лімдерінен басталатсын б ұ л б ҿ лімні ң ж ү ике ташлы қ тары к ө зді қ оз ғ ауши, бет, тіл-ж ұ т қ сынша қ ж ҽ не кезеген ж ү икелерді ң құ рамсынан ши ғ ып ө здері таралатсын м ү шелерді ң ма ң сттында немэссе тікелей м ү шелерді ң ішінде ганглиялар т ү зеді. Симпатикалы қ ж ү ике ж ү йесіні ң пппорталы қ тары ж ұ линны ң І-к ө кірек омырт қ асымен ІІІ-бел омырт қ ассыны ң арассттында орналас қ ан. Перифериялы қ б ө лімі симпатикалы қ шекера ба ғ анусы мен т ү йіндерінен, ж ү икелер мен ж ү ике ө рімдерінен т ұ рады. Симпатикалы қ шекера ба ғ анусы мойсын, к ө кірек, бел ж ә не сегізк ө з б ө ліктеріне б ө лінеді.