Клетка іліміні ң тарихы. Цитология ж ә не гистология зерттеу ә дістері Тексерген: Манкибаева С.A. Орында ғ ан: Ахатаева.Е., Казакбаева А.,Сарсенова.А СӨЖ

Кіріспе Цитология клеткалардың құрылысын, атқаратын қызметін, дамуын зерттейтіи ілі.м. Грекше kytos клетка, logos ілім денег мағынаны білдіреді. Цитологияның биология ілімінен өзінің іргесін бөлгеніне небары жүз жил дай ғана уақыт өтті. Осы аролықта ол жедел қарқынмен дамып, жазбаша морфологиялық ілімнен экспериментальды ілімге айналды. Сөйтіп цитология бүгінгі таңда клеткансының құрылысын ғана емес, ондағы күрделі физиологиялық процестерді де зерттейтін ауқымды ғбылым салассының біріне айналып отыр.

Клетка туролы м ә лімет Жасуша - тірі организмдерді ң (вирустардан бас қ а) құ рбылымсыны ң е ң қ арапаймы б ө лігі, құ рылысы мен тіршілігіні ң негізі; жеке тіршілік сеть алтын қ арапаймы тірі ж ү йе. Жасуша ө з алтына жеке организм ретінде (бактерия да, қ арапаймыдарда, кейбір балдырлар мен са ң фрау құ ла қ тарда) немесе к ө п жасушалы жануарлар, ө сімдіктер ж ә не са ң фрау құ ла қ тарды ң тіндері мен ұ поларсыны ң құ рамында кездеседі. Тек вирустарды ң тіршілігі жасушансыз формата ө теді.

Жасушаны ң құ рылысы Толық жетіліп қалыптасқан өсімдіктің жасушансын оптикалық микроскоппен қарағаңда, оның мынандай компоненттерден: 1) қабықшадан - жасушаның сырт жағын жауып тұратын қатты және мықты көмірсутекті қабаты, 2) вакуоль ден - жасушаның ортаңғы бөлігін алып жататын бір үлкен, немесе 2-3 кішілеу бөлігі, ол әдетте жасуша ширины деп аталтын сұйық қосылыстармен толпы тұратын кеңістік, 3) цитоплазма дан - вакуоль мен жасуша қабықшассының арасын алып жатады, 4) цитоплазма да болатын - ядро дан тұратындығын байқауға болады. Ядро мен цитоплазма жасушаның тірі бөлігі және олар бірігіп протопласты түзеді. Қабықша мен вакуольдер жасушаның өлі бөлігі, олар протопластың тіршілік әрекетінің нәтижесінде жасуша дамусының белгілі кезеңінде пайда болады. Протопластта және жасуша ширинында (сирек жасуша қабықшансында) белгілі бір пішінге ие болатын басқа затрат кездеседі. Пиязды ң етженді ж ұ мса қ қ абырша ғ сыны ң эпидермисіні ң жасушалары: 1 - жасуша қ абы қ шансы, 2 - цитоплазма, 3 - ядро, 4 – вакуоль

Жасуша іліміні ң даму тарихы Жасушаның микроскопиялық және субмикроскопиялық структурасы және тіршілік әрекеті жөніндегі ғбылымды – цитология деп атаймыз. Яғни цитология жасуша туролы ілім. Алғашқы рет жасушаны бузинаның жабындық ұлпасын тозды зерттеу барысында ағылшын жаратылыс зерттеушісі Р.Гук көрген. Ол 1609 ж. Г.Галилей және әкелі баллы Янсендердің ойлап тапқан микроскоп тарын жетілдіріп, оны өсімдіктер мүшелерінің жұқа кесінділерін зерттеуге пайдаланған

Өсімдіктер мен жануарлардың жасушалық құрылысы туролы зерттеушілер жинақтаған көптеген мәліметтерді жинақтап және өз зерттеулерінің нәтижелерін пайдалана отырып, неміс ғалымдары ботаник М.Шлейден мен зоолог Т.Шванн жж. жасуша теорияссының негізін қалады. Жасуша теорияссының қағидалары М.Шлейденнің «Өсімдіктердің дамуы туролы деректер», және Т.Шванның «жануарлар мен өсімдіктердің құрбылымы мен өсуіндегі сәйкестік туролы микроскоптық зерттеулер» денег еңбектерінде жарық көрген.

Жасуша теорияссының негізгі қағидалары: Барлық ұполар жасушалардан түзіледі; Өсімдіктер мен жануарлар жасущаларсының құрылысы ұқсас өйткені барлық жасушалардың пайда болуы бір заңдылыққа бағынады; Әрбір жасуша дербес, ал ағзаның тіршілік етуі жеке жасушалардың тіршілігінің жиынтығы салдарынан туады.

Гистология – ұ полар туролы ғ былым Гистология (грек. hіstos – ұлпа және logos – ілім) – адамның және көп жасушалы жануарлардың ұполарын зерттейтін ғбылым; Г-ның міндеті – ұлпа эволюция сын анықтау, оның организмде дамуын (гистогенез), хим. қасиеттерін (гистохимия), жасушаларсының құрылысын, атқаратын қызметін (гистофизиология) зерттеу. Жеке ғбылым салаты болып Гистология 19 ғ-дың басында микроскоппен зерттеудің дамуына байланысты қалыптасты. Жалпы Гистология – ұлпаның дамуын, құрылысын және атқаратын қызметін зерттесе, жеке Гистология – адам және көп жасушалы жануарлар органдарсының микроскопиялық құрбылымын зерттейді. Кейде бұны «микроскопиялық анатомия»деп те атайды. «Гистология» терминін ғбылымға неміс ғалымы К.Майер енгізген (1819 ж.).

Қ аза қ стенда гистология ғ былымсыны ң бастамалары Қазақстенда Гистология салатындағы жүйелі зерттеулер Алматы зоотех.-малдәрігерлік институты (1929 ж., қазіргі Қазақ ұлттық агр. университеті) мен Қазақ мед. институтсының гистология және эмбриология кафедра ларында бастарды. 1930–1960 ж. омыртқалы жануарлардың ұполары, олардың құрбылымындағы ерекшеліктер ұлпа филогенезі мен ұлпа айналасындағы жағдайларға байланысты зерттелді. Қазақстенда Гистология салассының дамуына үлес қосқан ғалымдар: Ф.Мұхамедғалиев, А.Зорина, Б.Шайкенов, І.Шағыров, З.Слободин, т.б. Қазіргі кезде Г-лық зерттеулермен Қазақстан Білім және ғыл. министрлігінің Зоология институты, «Биоген» жабық акцион. қоғамы, Қазақ ұлттық мед. ун-ті, т.б. жоғары оқу орындарсының арнайы кафедра лары шұғылданады.

Ө сімдік ұ полары

Адамдар мен жануарларды ң ұ полары

Клеткалар мен ұ поларды зерттеу ә дістері Цитология мен гистологиядағы негізгі қолданылатын әдістердің бірі- клеткалар мен ұполардағы әр түрлі микроскоп тар арқылы зерттеу. Микроскоптар арқылы арнайы тәсілдермен дайындалған гистологиялық және цитологиялық препарата зерттеледі.

Флюоресценттік(люминесценттік микроскопия Флюоресценттік (люминесценттік) микроскопия - флюоресценция құбылысына, яғни зерттелетін гистологиялық нысанның сәулелі энергия әсерінен қозуына негізделген. Флюоресцентті микроскопта флюоресценцияны қоздыру үшін сәулелі энергия көзі ретінде, тым жоғарғы қысымдағы сынап немесе ксенон шамдар қолданылады. Флюоресценцияның 2 түрін ажыратады: 1.Өзіндік флюоресценция – гистологиялық препараттағы жасуша құұұрбылымдарсының сәулелі энергия әсеріне байланысты жарық шығарып өздігінен жарқфрауы. 2. Жасанды флюоресценция – жасуша құрбылымдарсының арнайы бояғыш затрат флюорохрамдармен боялуы нәтижесінде ерекше түспен жарық беру қасиеті. Мысалы: қызыл сары акридин флюохромымен боялған ДНҚ жасыл, ал РНҚ қызыл түс береді. Екіншілік флюоресценция – тым сезімтал әдіс. Оның көмегімен жасушаның химиялық құрамын да анықтауға болады.

Электронды микроскопия Электронды микроскоптың көрсеткіштік қабілеті өте жоғары. Қазіргі электронды микроскоптың көрсеткіштік қабілеттілігі 0,1-0,3 нм-ге дейін жсетьді. Электрондық микроскоптың құрылыс принципі жарық микроскопы на ұқсас, сәулелерінің рөлін электр тоғымен қыздырылған вакуумда орналасқан V пішінді вольфрам жібі электрон дар тасқсынының қызметін атқарады, әйнек линзалардың орнында электромагниттік линзалар орналасқан. Жарық микроскопсының объективі мен окулярсының орнына электрондық микроскоптың магниттік катушка лары сәйкес келеді

Цитологиялы қ зерттеу ә дістері Цитологиялық зерттеулердің негізгі әдістері жарық және электрондық микроскопия болып табылады, яғни жасушалардың сыртқы және ішкі құрбылымын көруге мүмкіндік беретін жарық және электрондық микроскоп тарды пайдалану Жарық микроскопсының оптикалық жүйесі конденсатор,объектив және окулярдан тұрады.Микроскоптың айнассынына түскен жарық сәулелері конденсора жиналып обьектіге түседі.Обьектіден өткен жарық сәулелері объективтің линзаларына түсіп одна кейін окулярда жиналады.Обьективтің линзаларында алғашқы ұлғайған көрініс пайда болады.Алғашқы көрініс окулярға түсіп тағы да ұлғаяды. 1 – дөрекі фокустайтын бұранда; 2 - ұстайтын мойны; 3 - окуляр; 4 - бинокуляры тубус; 5 - револьвер; 6 – объектив; 7 - заттық үстел; 8 – препараты жылжытқыш; конденсор; 10 – айна; 11 – штатив негізі; 12 – нақты фокустайтын бұранда.

Фаза-контрасты қ микроскоп Фаза контрастық микроскоп тірі клеткаларды зерттеуде кеңінен қолданылады.Жай микроскоп арқылы боялмаған тірі клеткалар анық көрінбейді.Фаза контрастық микроскоптың объективінде арнайы пластинка қойылған. Жарық сәулесі сол пластинка дан өткенде өзінің тербеліс фаза сын өзгертіп,жарық амплитуда сын да өзгертеді.Сонда жұқа затрат ашық түсті болып,ал қалың құрбылымдар күңгірт болып көрінеді.Соның нәтижесінде мөлдір тірі обьектілер анық көрінетін болады.

Интерференциялы қ микроскоп Интерференциялық контраст әдісінің мәні: микроскопқа шенген кезде әр сәуле екіге жіктеледі. Осы сәуленің бірі бақыланатын бөлшек арқылы өтеді, ал екіншісі- бөлшектің жанынан микроскоптың оптикалық тармағы бойымен не қосымша тармақ бойымен өтеді. Микроскоптың окулярлық бөлігінде екі сәуле қайтадан қосылып, өзара интерференцияланады. Сәуленің бірі объект арқылы өтіп, фаза бойынша кешігеді (оның 2-ші сәулемен салыстырғанда жол айырмашылығы болады).Осы кешігудің шаманы компенсатор мен өлшенеді. Интерференциялық контраст әдісі фазалық- контрастылық әдіске ұқсас деп айтуға болады

Пайдаланыл ғ ан ә дебиеттер тізімі 1. Ж.М.Базарбаева Цитология ж ә не гистология Алматы 2011 ж 2. Қ. Ә.Сапаров Цитология ж ә не гистология о қ у құ ролы Алматы 2009 ж 3. Интернет желісі