АБАЙ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ ПЕДАГОГИКАЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ СОРБОННА-ҚАЗАҚСТАН ИНСТИТУТЫ Сауытжан Қайнар Қазақстан Республикасында шағын және орта бизнесті дамыту (компания мысалында) Ғылыми жетекшісі: Канабекова М.А. э.ғ.к., аға оқытушы Алматы, 2019 ж.

Зерттеу жұмысының өзектілігі. Қазіргі таңдағы Қазақстан Республикасының өз алтына қойып отырған міндеттерінің бірі- шағын және орта кәсіпкерлікті дамыту. Шағын және орта бизнесті дамыту экономикалық өрлеудің және әлеуметтік-саяси жаңғыртудың басты құралы ретінде көрініс табу да. Әсіресе, жеке меншіктің нақты өмірге жүзеге асуы және орта таптың қалыптасуының материалдық негізі ретінде үлкен рөл атқарады. Демек, шағын және орта бизнестің экономикадағы үлесі мемлекетімізде артқан сайын еліміз көркейіп, халықтың әлеуметтік- экономикалық жағдайы да жақсаруы үстінде. Сонымен бірге, шағын және орта кәсіпкерлік – экономиканың тиімді әрі нәтижелі секторы. Зерттеу жұмысының мақсаттары мен міндеттері. Диссертациялық жұмыстың негізгі мақсаты шағын және орта бизнестің дамуын жетілдірудегі теориялық ережелер мен тәжірибелік ұсыныстарды негіздеу болып табылады. Осы мақсатқа жену барысында келесідей міндеттер қойылды: - Шағын және орта бизнестің экономикалық мәнін ашу; -Шағын және орта кәсіпорындардың дамуын басқару мен қолдау құрылымдарын қарастыру; -Қазақстандағы шағын және орта кәсіпкерліктің қазіргі ахуалына талдау жасау. - Шағын және орта бизнесті жетілдіру бағыттарын ұсыну; - «Аэлита» ЖШС қызметінің тиімділігін арттыру жолдарын ұсыну болып табылады.

Қазіргі уақытта нарықтық қатынастар жүйесінде кәсіпорындар келесідей айрықша ерекшеліктерімен сипатталады, мөлшері, жұмыс істеушілер саны, қай салаға жататындығы, негізгі және айналым қорларының құны, шығарылатын өнім көлемі. Сонымен кәсіпорындардың үш түрін бөліп көрсетуге болады: ірі, орта және шағын. Олардың кешені бірін-бірі толықтыра отырып, экономиканың тұтас ағзасын құрайды. Ірі кәсіпорындар – нарыққа негізгі өнім шығарушылар болып табылады. Ірі кәсіпорындар – экономика «қаңқасы», экономикалық тұрақтылықтың базисі. Шағын және орта кәсіпорындар, үнемі жаңарып тұратын номенклатурасымен және ассартиментімен, аз ғана партия да өнім дайындау, шектеулі тұтынушылар жағдайында елеусіз материалдар мен шикі затты қолдану қажет болған жағдайда пайда болады. Сонымен, шағын кәсіпорындар нарықтың салыстырмалы толған кезінде жекелеген тапсырыстарды есепке алып өнімді аяқтайды, яғни ұсақ – түйек өнімдер өндіріледі. Сонымен қатар, шағын кәсіпорындар қызметтің барлық саласында нолдік нәтиже алумен байланысты жоғары тәуекелге ие болып табылады. Бұл әрі инновациялық қызмет, әрі жаңа технологияны игеру. Өнімнің жаңа түрін игеру. Шағын кәсіпорындардың капиталы мен тәуекел, іріге қарағанда қоғамға аз шығындар алып келеді, сондықтан мемлекет шағын кәсіпорындарды құру және дамыту үшін арнайы жеңілдіктер тәртібін тағайындау керек. Кез келген процесс сияқты шағын және орта бизнестің дамуы мен қолдауын басқару қажет. Кәсіпорын басқару объектісі ретінде өзінің ерекшеліктері бар. Егер бұл сұраққа басқару қызметі жағынан келетін болсақ, хонда басқарудың келесі қызметтерін көрсетуге болады: жоспарлау (стратегиялық менеджмент, маркетинг стратегиясын әзірлеу, бизнес жоспарды әзірлеу); ұйымдастыру (барлық деңгейде кәсіпкерлікті сәйкес басқару құрылымын құру); мотивация (кәсіпкерлік белсенділікті ынталандыратын механизмді қалыптастыру); бақылау (жоспарланған істерден ауытқуды анықтау және сәйкес түзетулер енгізу);

Фирма көлеміФирма саны Ірі1000 Орташа Шағын Шағын кеңселер кесте АҚШ-ғы әртүрлі деңгейдегі фирмалардың саны

Барлығы соның ішінде шағын кәсіпкерліктегі заңды тұлғалар дара кәсіпкерлер шаруа (фермер) қожалықтар ы Шағын кәсіпкерліктің барлық субъектілерінің өнім шығарылымы, млн. теңге Белсенді шағын кәсіпкерлік субъектілерінің саны, бірлік Шағын кәсіпкерліктегі жұмыспен қамтылғандар саны, мың адам ,3286, ,91249,31 288,2276, ,71301,81 240,9286,0 Ескертпе – [35] әдебиет негізінде жасалған 3-кесте ҚР шағын кәсіпкерліктің негізгі көрсеткіштері

4-сурет. ШОК белсенді субъектілерінің саны, бірлік

Тіркелген ШОК субъектілері, бірлік ШОК субъектілерінің шаруашылық жүргізуші субъектілердің жалпы санындағы үлесі, % 9594,995,1 Ескертпе – [39] әдебиет негізінде құрастырылған 4-кесте Тіркелген ШОК субъектілері санының серпіні

Көрсеткіштер 2016 ж 2017 ж Өнім өткізуден түскен табыс, мың тк Өнімнің өзіндік құны, мың тк Жиынтық табыс, мың тк Негізгі қызметтен түскен табыс, мың тк Негізгі емс қызметтен түскен табыс, мың тк Салық салудан кейінгі негізгі емс қызметтен түскен табыс, мың тк Таза табыс, мың тк Жұмысшылардың орташа тізімі, адам Қорқайтарымдылық, тк.3,916,28 Қорсыйымдылық, тк.0,260,16 Активті бөлімнің қорқайтарымдылығы 4, Еңбектің қорқаруландырылуы, мың тк.262,142319,227 Материал қайтарымдылығы, тк.21,1031,11 Материал сыйымдылығы, тк.0,0470,032 Бір жұмысшының жылдық орташа тигізген үлесі, мың тк. 1023, ,83 9 Ескертпе – [41] әдебиет негізінде құрастырылған 13-кесте «Аэлита» ЖШС-ның техникалық-экономикалық көрсеткіштері

Шағын және орта бизнес мемлекеттік қолдауда маңызы өте зорь, реттеудің негізгі бағыттары келесідей болады: 1. Кәсіпкерлікті оның нысанына қарамастан дамыту үшін қажетті жағдай жасау; 2. Кәсіпкерлік қызметтің әр алуан түрлерін дамытудың құрылымдық реттеу; 3. Шағын бизнес кәсіпорындарын тіркеуді жеңілдету; 4. Аумақтық, оның ішінде жер ресурстарын пайдалануды реттеу; 5. Шағын кәсіпкерлік субъектілерінің қызметтерін үйлестіру.