Қўтир, клиник кечиши, диагностика си, давнолаш ва профилактика си Хамидов Ф.Ш. Қўчқаров А.А. Андижон 2019 й.

Қўтир Қўтир паразита касаллик бўлиб, касалликни Akarus skabiei ёки Sarcoptes hominis караси келтириб чиқаради. Шахсий гигиена қоидаларига риоя қилмайдиган одамлар орасида касаллик кинг тарқалган. Юқиш йўллари: 1. Касаллик бемор одамлар билан яқин алоқада бўлиш орқали (бевосита) 2. Маиший турмуш тарзи алоқалари, яъни буюмлар орқали (билвосита) юқиши мамкин. 3. Касалликни женский алоқа орқали ҳам юқтириш мамкин. Қўтир касаллиги билан насоса ёш ва мактаб ёшидаги болалар кўпроқ хасталанади. Қўтир караси 0,25-0,35 мм катталикда бўлиб, кана думалоқ овал шеклида бўлади, тошбақа кўринишини эслатади. Қўтир карасининг урғочиси терри эпидермисе мугуз қавати остина кариб 5-10 мм га ига бўлган қўтир йўлларини ҳосил қилади ва 50 тягача тухум кўяди. Тухумлардан чиққан личинкалардан кейинчалик қўтир каналами ҳосил бўлади ва улар 2-2,5 ойгача яшайди.

Касалликни инкубационный даври 8-12 кундан и борат бўлиб, бу муддат ўтгандан сўнг қўтир караси террига курган жойда райда пуфакчалар ҳосил бўлади. Касалликнинг асосий белгиларидан бери қидишиш бўлиб, унинг кучайиши насоса тундра, айниқса, беморлар ўринларига ётганларида бошланади. Бунинг собаки беморлар ётганларида таналарини кўрпа ёки одеялалар билан ёпадилар, натижасида тана ва терри ҳарорати 0,5-1°С даражага ортади, хундай ҳолат қўтир каналами фаоллигининг ошиб кетишига ва рефлектор қидишиш ҳолатининг кучайишига сабабчи бўлади. Кейинчалик жуфт-жуфт жойлашган, тугунчали-пуфакчали тошмалар пайдо бўла бошлайди. Қўтир йўллари ёнма-ён жойлашиб, қора нуқталар кўринишида бўлади. Тошмаларнинг хундай кўринишда бўлиши қўтир карасининг кириш ва чиқиш қисмлари бўлиши билан боғлиқ. Қўтир йўллари ва қидиш натижасида тирналишлар ҳосил бўлади. Қўтир касаллиги тошмалари, яъни пуфакчалари ўрнида 1 мм гача келадиган геморагик қонли қатқалоқлар ҳосил бўлади.

Касаллик тошмалари насоса террининг қўл бармоқлари бурмалари орасида, гавданинг ён соҳаларида, қўлтиқ ости, сут бези ареолалари атрофларида, қорин ва киндяк атрофии соҳаларида, тумба, сон, женский аъзолар атрофларида жойлашади. Баъзи ҳолларда қўл тирсаги терри юзаларида қуруқ қатқалоқлар, қипиқлардан и борат учбурчак кўринишидаги ҳолатни учратиш мамкин (Гарчаков- Арди белгиси).

Кучли қидишиш ҳисобига тирналишлар ҳосил бўлиб, жараён пиодермия билан асоратланади, хундай ҳолат кўпинча касалликка тўғри ташхис қўйиш қийинчилик туғдиради. Бундай ҳолатларда қидишиш аломатлари ва тошмаларнинг ўзига хос бўлган кўринишларда жойлашиши ташхис қўйишда ёрдам беради. Қўтир касаллиги баъзи ҳолатларда микроб ли экзема касаллиги билан асоратланиши мамкин, хундай ҳолатларда ўчоқлар аниқ чегарали бўлиб, юзаларида йирингли қора қўтир ва намланиш ҳолати кузатилади. Қарияларда: қўтир йўллари оз миқдорда бўлади; тошмалар кузатилмасдиги ҳам мамкин; тирналишлар ва қалоқлар кўпроқ кузатилади.

Қўтирнинг шакллари 1. Типик шекли; 2.Қўтир йўлларисиз; 3. Инкогнито шекли (Чесотка чистоплотных); 4.Қалоқли; 5.Қўтир лимфоплазияси; 6.Асоратларган; 7.Ёлғон қўтир (Псевдочесотка, псевдосаркоптоз).

Псевдосаркоптоз (псевдочесотка) йирик ҳайвонлар, кўпинча итларни каналами томонидан чақирилади. Одамда бу каналар кўпаймайдилар ва бошқа одамларга юқмайдилар. Псевдосаркоптоз тезроқ юзага келади (юққанидан бир неча соат ўтгач) ва ҳайвон билан контактда бўлган соҳаларга жойлашади ва кўпинча танина очиқ соҳаларида кузатилади. Одатда псевдосаркоптозни давнолаш шарт эмас.

Жинсий аъзо ва бармоқлар орасида қўтир касаллигининг кўриниши

Қўтир тошмаларининг бел, тумба ва оёқ соҳаларидаги клиник манзараси (Михелсон симптомы)

Атипик шакллари Охирги пайтларда қўтир касаллигининг клиник белгиларини яққол кўринарсиз кечиш ҳолатлари ҳам кўп учрамоқда. Касалликнинг хундай клиник шекли тўлиқ давноланмаган инсонларда учрайди. Бундай беморлар қунт билан объектив тарзда кузатилганда уларда кам миқдорда жуфт-жуфт бўлиб жойлашадиган тугунчали, пуфакчали тошмалар аниқланади. Ёш болаларда қўтир касаллиги ўзига хос клиник кўринишга ига бўлиб, гўдак ёшдаги болаларда тошмалар ўзига хос бўлган соҳалардан ташқари қўл кафти, сон оралиғи тумба ва тонов соҳаларида ҳам жойлашиши кузатилади. Ҳосил булган пуфакчалар тез йиринглаб жараён тарқоқ туз оладьи. Айниқса, касаллик белгилари қорин соҳаларида кузатилиб, улар тугунчали тошмалар тарзида намоён бўлади. Ёш болаларда юз терриси ва башни сочли қисми жароҳатланади. Кўпинча тошмалар ва қўтир йўллари тоновларда жойлашади. Қўтир лимфаплазияси ва йирингли асоратлар кузатилади. Яллиғланиш ва намланиш яққолроқ бўлади. Ҳаттоки тирноқлар ҳам жароҳатланади.

Норвегия қўтири Касалликнинг но специфик клиник турларидан бери бу Норвегия қўтири касаллиги бўлиб, касаллик насоса системли касалликлар (қизил югурик), онкология касалликлар билан хасталанган беморларда, узоқ вақт цитостатик дари воситалари ва глюкокортикоидларни қабул қилган инсонларда кузатилади. Касаллик қидишишсиз кечиб, терри юзалари кинг тарқалган эритематоз доғлар, қалин қалоқлар (қатқалоқлар) билан қопланган бўлади. Ана шуй қатқалоқлар оралиғида қўтир караси жойлашган бўлади. Касаллик насоса бадан, қўл ва оёқ терри соҳаларини, юз ва башнинг сочли қисмларини эритродермия кўринишида зарарлайди.

Касаллик ташхиси тундра кучаядиган қидишиш ҳолатига, тошмаларни ўзига хос бўлган кўринишда, яъни тугунча ва пуфакчаларнинг жуфт-жуфт бўлиб жойлашиши ва қўтир йўлларига насоса олби борилади. Айниқса, ёш болаларда касаллик ташхисоти бир оз қийинлик туғдиради. Лекин болалар от а-она лари давай қариндош уруғлари орасида касалликнинг аниқланиши ташхис қўйишда ёрдам беради. Касалликнинг иккиламчи инфекция, яъни пиодермия билан асоратланиши касаллик ташхисотида қийинчилик туғдиради.

Дерматологияда диагноз қўйишда қуйидаги симптомлар ёрдам беради: Михаэлис (ромб) симптомы – тумба, қуймич соҳаларида қонли қалоқлар билан қопланган тошмалар кузатилади; Арди симптомы – тирсак ва уни атрофиидаги соҳаларда пустулалар ва йирингли қалоқларни ҳосил бўлиши; Горчаков симптомы - қонли қалоқларни шуй соҳаларда кузатилиши; Сезари симптомы – пальпацияда қўтир йўлларини бир оз, енгил кўтарилиб турилишини аниқланиши.

Диагностикаси Қўтир касаллигига ташхис қўйиш учун касалланган ўчоқлардан кўтир карасини игра билан олби, микроскоп остуда текширилади. Касалликка ташхис қўйишда йодли синамадан фойдаланилади, бунинг учун қўтир йўлларига йод эритмаси суртилади, натижада қўтир йўллари мугузли қипиқлардан ташкил топганлиги учун, ўзига йодни шимиб олби яққол намоён қилади. Қўтир касаллигига экспресс уснул орқали ташхис қўйиш учун 40 % ли сут кислот асидан фойдаланилади. Бунинг учун сут кислот аси қўтир касаллиги тошмалари юзасига томизилади ва 5 дақиқадан сўнг ажралган қипиқлар юзалари махсус қошиқча ёрдамида қонагунча қирила бошлайди, олинган матерриал сут кислот аси бўлган буюм ойначасига ёпгич ёпиб, микроскопда кўрилади.

Sarcoptes scabiei var. Hominis ни бир неча хил лаборатории текшириш уснуллари бор: 1. Канани ананавий игра ёрдамида қўтир йўлини берк охиридан чиқариб олиш уснули ва микроскоп ёрдамида қўриш; 2. Эпидермисни мугуз қаватидан юпқа кесилган матерриални олиш уснули ва микроскопия қилиш; 3.Қўтир йўлларини охири берк соҳасидан қатлам-қатлам қилиб қон чиққунча қириш уснули ва микроскопия қилиш. 4.Ишқор эритмасини террига суртиб, террини ишқорли препарация қилиш уснули ва мацерацияга учраган террини аспирация қилиш ҳамда микроскопия қилиш.

Кўтир касаллигини болалар қичимаси касаллиги билан таққослаш ўтказилади. Болалар қичимаси касаллиги насоса 2-7 ёшлардаги болалар орасида учраб, касаллик насоса болаларда овқат маҳсулотларига нисбатан юқори сезувчанлик ҳолати сифатида намоён бўлади. Касаллик кечиши учун доимий қидишиш ҳолати ва касалликнинг сурункали-қайталама шаклда кечиши хос бўлади. Тошма элементлари насоса қўл ва оёқларнинг ёзув соҳаларида кузатилиб, улар тугунча устида пуфакча (серопапула) кўринишида бўлади ва тошмалар юзаларида серозли-қонли қашламалар кузатилади. Болалар қичимаси касаллигида оқ дермографизм аниқланади, баъзан терри ости лимфа тугунларининг катталашиши (пруригиноз бубонлар) кузатилади.

Қўтирни давнолаш Касалликнинг давно чоралари насоса мугуз қаватини кўчириб, қўтир йўллари орқали қўтир карасига таъсир этувчи дари воситаларидан фойдаланишдан и борат. Дори воситаларини қўллашдан аваль беморларга иссиқ душ қабул қилиш таисия эти люди, яъни механик равишда қўтир каналамидан ҳалос қилинади. Касаллик асоратланган ёки экзематизацияланган кўринишларда бўлса, у ҳолда иссиқ душ қабул қилиш таисия этилмайди. Даволаниш вақтида ҳам ювиниш таисия қилинмайди. Қўтир карасига қарши дари воситалари тана, қўл ва оёқ терри соҳаларига бир текис қилиб суртилади.

Қўтир терапияси Даво воситалари сифатида бензилбензоатнинг 20% ли совунли- сувли эмульсиями, болалар учун иса 10 % ли эмульсиями қўлланилади. Эмульсия 10 минут давномида кунига 2 марот аба 3 кун давномида суртилади, 4-кун эрталаб беморга чўмилиш таисия эти люди, шуйндан сўнг таза кийим кийилади ва чойшаблар алмаштирилади. Дори воситаси томонидан ҳосил бўлувчи дерматитнинг олдини олиш мақсадида беморларга десенсебилизацияловчи ва антигистамин дари воситалари таисия қилинади. Қўтир касаллигини давнолаш учун 33% ли олтингугурт малҳами (болалар учун иса 10%, 20% ли малҳами) қўлланилади, дари воситасини 5 кун давномида кунига 2 маҳалдан суртиш таисия эти люди. Касалликни давнолашда замарали восита сифатида спрегал (эсдепаметрин) аэрозоли дан фойдаланилади, препарат фақат 1 марот аба қўлланиладиган дари воситаси бўлиб, 8-10 кун давномида, агар касаллик белгилари сақланадиган бўлса, у ҳолда аэрозоль қайтадан қўлланилиши мамкин. Бундан ташқари қўтир касаллигини давнолашда замонавий дари воситаларидан ивермектин 200 мкг/кг идиш учун таисия қилинади. Дори воситаси 1 марот аба ҳафтасига 2 кун таисия қилинади.

Профилактикаси Касалликни олдини олиш учун беморлар билан контактда бўлган инсонларни текшириш ва профилактик ишларни олби борис лазим. Аниқланган беморларга зудлик билан махсус маълумотнома тўлдирилади. Уй шароитида мавжуд бўлган кийим кечаклар, ўрин-кўрпа жилдлари ва чойшаблар ювиш воситалари (кир содаси, кир совун) ёрдамида қайнатилади. Қайнатиб ювиш мамкин бўлмаган кийимлар иса А-ПАР аэрозоль ёрдамида дезинфекция қилинади.