ҚАРАҒАНДЫ МЕМЛЕКТТІК МЕДИЦИНА УНИВЕРСИТЕТІ Қазақстан тарихы және әлеуметтік пәндер кафедрасы. Тақырыбы: «Мемлекет және азаматтық қоғам» Тексерген: Темірқұлов О.Ж. Орындаған: Мусаева А.Қ. 124 ЖМФ студенті Қарағанды 2009

Мазмұны: 1. Мемлекет және азаматтық қоғам. 2. Мемлекет негізгі саяси институт. 3.Патриархаллодық теория. 4.Теократиялық теория. 5.Антропологиялық теория. 6.Қоғамдық келісім теориясы. 7.Психологиялық теория..Мемлекет шығуының органикалық теориясы..Күштеу теориясы..Мемлекеттің маңызды элементтері.. Мемлекеттің белгілері.. Мемлекетті басқару форматы.. Азаматтық қоғам..Мемлекет пен азаматтық қоғамның өзара әрекеті. Қорытынды.

МЕМЛЕКЕТ ЖӘНЕ AЗАМАТТЫҚ КОҒAM Мемлекет және азаматтык коғам ертеден ғалым заңгерлердің, саясаттанушылардын, философтардын, тарихшылардын, әлеуметтану-шылардың және экономистердін назарына іліккен. Бүл кездейсок нәрсе емс еді, өйткені оларды калай түсінуге орай мемлекет пен азаматтык коғамға катысты проблемаларды, әсіресе мемлекеттін, азаматтык коғамнын сактанғыштығы, өмір сүргіштігін мәселелерін шешу, олардын казіргі коғам аллодында панда болған міндеттерді шешу кабілеті соларға байланысты. Ұзак уакыт бойы саясаттануда "мемлекет" және "азаматтык коғам" ұғымдарынын жеке карастырылмай, бір мағынада колданылып келгені белгілі. Осыған орай "мемлекет" және "азаматтык коғам" үғымдарының коғамдык өмірдің әр түрлі жактарын көрсететіндігін этап айткен жөн. Мемлекет және азаматтык коғам топтар, индивид тер жене т.б. ортак маңызды мүдделерінін көрініс беру форматы болып табылады, оларды жүзеге асырудың тәсілдері іспетті. Солай болғанмен де оларды түсіндіруде пікірлер мен бағалаулар шашыранкы.

Мемлекет негізгі саяси институт Мемлекет - бұл күрделі конструктивные, көп функциональді коғамдык-саяси түзілім. Оны зерттеу әртүрлі аспектіде болуы мүмкін. "Мемлекет" термині әлеуметтік-саяси әрекеттерде әдетте екі мағынада тар және кен мағынада қолданылады. Тар мағынада ол үстемдік институты ретінде, мемлекеттік билікті алып жүруші, иеленуші ретінде түсіндіріледі. Өз мәнінде мемлекет бұл тарихи калыптаскан үйым немсе сол чумакта жоғары билікті иемденген саяси институт. Ал, кең мағынада алғанда мемлекет денегіміз калыптаскан жалпылык, аза.маттародағы, кауымдастык. Бұл жердь ол "мемлекетті" (тар матынадағы) және "коғамды" камтитын тұтастыкты білдіреді. Баскаша сөзбен айткенда, мемлекет деп белгілі бір чумакта орналаскан және жоғарғы билік органдары баскаратын ел, коғам ретінде түсіндіріледі. Осымен байланысты саяси ойлар тарихында мемлекеттін шыккан кезінен бастап оған әр түрлі түсініктеме (трактовка) берілді, себебі адамзат тарихының түрлі кезендерінде аллодынты катарға оны кассы бір функциялары мен касиеттері шытып отыртан. Сондыктан мемлекеттің генезисі (шығуы) мәселесі жүзденег жылдар бойы ұзаққа созылған пікірсайыстардын такырыбы баллоды. Ол туралы әр түрлі кәземелдер, теориялар, тұжырымдамалар ұсынылды.

Мемлекеттің шытуы туралы бірден-бір ертедегі түсінік патриархаллодык теориялар идеясымен байланысты. Патриархаллодык теория бойынша (Р.Фалмер, Н.Михайловский жене баскалары) мемлекет - ерікті бірігудін негізінде кұрылған үлкен отбасы ретінде, отандык биліктін кортаушылытымен билеуші мен оны кол астындағылардың карым- катынасы әке мен отбасы мүшелерінін карым-катынасымен ұксас етіліп, шағын отбасының бірігуі ретінде карастырылады. Теократиялык теория (Ф.Аквинский, Маритен, Мерсье жене баскалары) мемлекетті кұдайдын кұдіретінін негізінде панда болтан, ал бүкіл билік кұдайдан деп карастырады. Осыдан келіп әркім барлық мәселеде билеушіге бағынуға міндетті. Өмірде калыптаскан адамдардың әлеуметтік-саяси және құқықтық теңсіздіктері кұдайдың еркімен белгіленген, соған көну керек және кұдайдын жердьгі наместнигіне карсылык жасамау кажет. Мемлекеттін кұдайлык генезисін казіргі діндерде мойындайды. Дәлірек айткенда, мысалы, католизм мемлекеттін және биліктіи күдайдан панда болу идея сын дәріптейді, оны жүзеге асырудын накты формаларымен байланыстырады.

Бастауын Аристотельдің еңбектерінен алған антропология лык теория мемлекеттің шығуын адамнын котамдыктабитатымен түсіндіреді. Мысалы, Аристотель адам коғамдык (саяси) жөне үжымдык тіршілік иесі ретінде белгілі бір коғамдык өмірде, олардың ең жоғарғысы болып саналатын мемлекетте емір сүреді және өз кабілетін дамытады денег көзкарасты бекітті. Демек, осы сүракка сәйкес, коғамдык өмірдің мемлекеттік форматы адам табиғатынын монінде жатыр. Коғамдык келісім теориясы бойынша (Т.Гоббс, Б.Спиноза. Дж. Локк, Ж- Ж.Руссо және баскалары) қоғамдык өмір тәртібін және оның ұйымдастырылуын қамтамассыз эту максатында, адамдар арасында, билеуші мен батынушыларынын арасында каналы түрде және еркіндікпен келісімге колу, шарика отыру негізінде мемлекет панда болады. Сонымен бірге адамдар өз еркіндігінің (өз билігінің) бір бөлігін мемлекетке береді. Мемлекет шыққанға дейінгі окшауланған индивидтер ендігі жердь біртұтас халыққа айналады. Нәтижесінде билеушілер мен қоғамда өзара құқық пен міндеттер және соңғының іске асуы үшін жауапкершілік кешені панда болады.

Сонымен катар котамдык келісім теориясында мемлекет адамдарды жаппай ымыраға келтіру органы ретінде пайымдалады. Психологиялык теория (Л.Петражицкий, Г.Тард, З.Фрейд жене баскалары) мемлекеттін шығуын адам психикасының: белгілі бір адамдардың билік еткісі колу қажеттілігі, өзгелердің батынуға тырысуы, еліктеуі, ал баскаларының - бағындыруға, еліктеу үшін үлгі болуы іспетті ерекшелікті касиеттерімен байланыстырады. Алғашкы қауымдық адамның тайпа көсемдеріне, абыздарта, бақсыларға, көз бояушыларға және басқаларына жапсырған қабілеттері мемлекеттің панда болу, шығу себептеріне айналған. Мемлекет шығуының органикалық теориясы (Г.Спенсер, Вормс, Прейс жене баскалары) XIX ғасырдың екінші жартысында кеңінен отек аллоды. Бұл кезде ғылым, соның ішінде гуманитарлық ғылым Ч.Дарвин айтқан табиғи сұрыптау идея сының қуатты ыкпалын бастан кешіріп жаткан болатын.

Органикалык теория өкілдерінің пікірі бойынша мемлекет - бұл организм, оның бөлімдерінің арасындаты тұрақты қарым-қатынастар тірі жанның мүшелерінің өзара байланысына ұксас болады. Яғни, мемлекет биологиялык эволюцияның бір түрі болып есептелетін әлеуметтік эволюцияның жемісі. Мемлекет шығуының әлеуметтік-экономикалық теориясы (К.Маркс, Ф.Энгельс, В.И.Ленин жене баскалары) мемлекеттін панда болуын ең аллодымен мынандай әлеуметтік-экономикалық себептермен (факторлармен), этап айтқанда, қоғамдық еңбек бөліністері, экономикалық мүдделер, әлеуметтік қоғам қайшылықтары және т.с.с. түсіндіреді. Экономиканын дамуы мен мемлекеттің панда болуы үшін үш ірі енбек бөлінісі (жер шаруашылығынаң мал шаруашылығының және қол өнердің белінуі, тек айырбаспен айналысатын адамдар табының жіктелуі) аса маңызды баллоды. Мұндай бөліну және онымен байланысты еңбек кұралдарын жетілдіру оның еңбек өнімділігін арттыруға серпіліс береді. Артық өнім панда баллоды, ол түптеп келгенде жеке меншіктің шытуына әкеп соқтырды, соның нәтижесінде қоғам мүліктілер және мүліксіздер таптарына бөлінді.

Жеке меншіктің панда болуының маңызды нәтижесі ретінде ендігі жердь қоғаммен үйлеспейтін және оның барлық мүшелерінің мүдделерін білдірмейтін жария саяси билік бөлінді. Билік эту рөлі басқарушылар санатына айналған бай адамдардың колына көшті. Олар өздерінің экономикалык мүдделерін қорғау үшін жалпы саяси кұрылым мемлекетті ойлап шығарды. Сайып келгенде, мемлекет негізінен біртаптын екінші тапка үстемдігін сактау мен оны колдоу максатында, сонымен қатар қоғамның біртұтас организм сияқты өмір сүруіне кепілдік беру мақсатында панда баллоды. Күштеу териясы (Шан Ян, Е.Дюринг, Л.Гумплович, К.Каутский. Ф.Оппенгеймер және басқалары) мемлекеттің шығу себептерін экономикалык катынастардан емс, күдай ісінен емс, керісінше, әскери- саяси факторлардан: күштерден, жаулаушылыктан, біртайпаның екіншісін езіп-жаншуынан іздестіреді. Жаулап алынған халықтар мен аймақтарды басқару үшін қысым жасау аппаратные кажеттігі труды, міне сендай аппарат болып мемлекет шықты.

Осымен байланысты мемлекеттің панда болуы белгілі бір деңгейде кемеліне жеткен коғамның табиғи дамуының заңды, объективті нәтижесі екенін атаған жөн. Мемлекет қоғамнан алғашкы қауымдық құрылыс ыдырау үрдісінде бөлініп шықты. Мемлекеттің маңызды элементтері. Жалпы халықаралық түсінік пен саяси аспекті тұртысынан қарағанда мемлекеттін мәнін сипаттауда чумак, халық - ел-жұрт және билік сияқты оның негізгі элементтерін құрайтындардың маңызы аса вор екенің айтқан жөн. Аумақ - бұл мемлекеттің физикалық, материаллодық негізі, оның кеңістіктік мәні. Мемлекеттің өз аумақтық иелігінің нақты белгіленген шекарасы болуы тиіс. Тарихтың көрсеткеніндей бір мемлекеттердің баска мемлекеттерге аумақтық егестері және талаптары кескілескен талаптарға, доу-жанжалға, тіптен әскери қақтығытарға дейін жеткізген. Жаулаушылықтың нәтижесінде мемлекет аумағынан айырылатын бокса, хонда ол өмір сүруін тоқтатқан.

Мемлекеттін екінші манызды элементі - халық, яғни сол мемлекеттің аумағында өмір сүретін және оның билігіне бағынатын, ұлысты немсе ұлтты құрайтын адамдар қауымдастығы. Мемлекет халкы - ел-жұрты бір ұлттан немсе көпұлттан түруы мүмкін. Мемлекеттің тұтастығын және оның барлық мүшелерінін өзара байланысын азаматтық институты немсе бір елдін азаматы болу камтамасыз етеді. Мемлекеттік билік бұл тұрақты, орнықты сипаттағы саяси институт. Ол егеменді, тиімді, ұйымдық жағынан қалыптасқан, мемлекет аллодында тұрған міндеттерді табысты шоше алатындай болуы тиіс. Мемлекеттің белгілері. Мемлекеттін белгілері бұл - жалпы мемлекетті және баска да кептеген коғамдық-саяси ұйымдардан, бірлестіктер мен қауымдастықтардан мемлекеттік органдардың жеке әркассысын бөліп даралайтын мемлекеттіліктін кажетті айырыкша ерекшелігі. Мемлекет өз аумағында тұратын барлық халықты біріктіреді. Саяси өзін- өзі баскарушы ұлт мемлекеттің субстаниионапдык элементі болады.

Мемлекеттінң негізгі белгілерінін арасында салықтар маңызды рөл аткарады. Салықтар жария биліктін өз функцияларын жүзеге асыру барысында мемлекеттің шығарған шығынын жабу үшін азаматтардан және коммерциялык ұйымдардан алынатын міндетті төлем. Салықтар мемлекеттін экономикалық дербестігіне мүмкіндік береді, олар мемлекеттік бюджетті толыктыратын басты көз болып саналады. Егемендік мемлекеттің маңызды, айқындағыш белгілерінің бірі болып есептеледі. Мемлекет аумағынын көлеміне, халқының - ел-жұртының санына, саяси режиміне қарамастан егеменді болады. Мемлекет егемендігі аумақтың тұтастығы мен бөлінбейтіндігі,шекаранын бұлжымастығы және ішкі істеріне араласпау сынды негізгі принциптерді қамтиды. Жоғарыда айтылғандардың негізінде мемлекетке мынандай аныктама беруге болады. Мемлекет бұл - оның барлық азаматтары үшін міндеттілік сипаты бар, мемлекеттік биліктін көмегімен белгілі бір аумақта қайсыбір халықты ұйымдастыруға және оның өмірін баскару үшін кұрылған негізгі саяси институт.

Мемлекетті басқару форматы. Мемлекеттік басқару форматы бұл мемлекеттік билік жоғарғы органдарынын ұйымдастырылуы мен өмір сүруі және олардың халыкпен өзара тығыз қарым-қатынастарынын тәртібі. Мемлекет басқару форматына қарай монархиялық және республикалық болып бөлінеді. Монархия бұл биліктің толық немсе жартылай бір адамның монархтың (король, патша, шах, хан, император және т.б.) қолына шоғырлануы. Монархия институты казірдің өзінде элемнің 30 астам елінде сақталған. Монархия екі түрлі болады: абсолюттік және конституциялық. Абсолютті монархия бұл мемлекеттік билікті бір тана монарх іске асыратын және оған ешкандай шек койылматан мемлекеттік баскару форматы. Бүгінде осындай баскару форматы Сауд Арабстанда, Катарда, Оман мен Брунейде орын алған.

Конституциялық монархия абсолюттік монархияға қарағанда монарх билігінін белгілі бір дәрежеде заңмен, қоғамда жүзеге асып отырған конституция негізіндегі дәстүрмен және т.с.с. шектеу қоюмен айырмашылыгы бар. Конституциялық монархия дуалистік жене парламенттік болып бөлінеді. Дуалистік монархия үшін монархтың колына көбіне көп аткарушы биліктін және аз ғана заң шығарушы биліктін берілуімен сипатталу тән. Баскарудың мүндай форматы Иордания, Кувейт, Мароккода бар. Парламенттік монархияда мемлекет басшысы өкілеттілік функцияларын және біршама атқару билігін иеленген. Мемлекет басшысының парламент шешімдеріне кейде "ветон қоюға құқысы бар, бірақ бұл практикада қолданылмай келеді. Парламенттік монархияда үкіметті парламенттік көпшілік қалыптастырады және ол монархка емс, парламент аллодында есеп беретін болады. Қазіргі кезде парламенттік монархия Англияда, Швеиияда, Данияда, Бельгияда, Испанияда, Голландияда, Люксембургте, Норвегияда, Жапонияда бар.

Парламенттік пен конституциялық монархияның республикадан айырмашылығы. Республика бүл мемлекеттегі жоғарты биліктін сайланушы органдардың - парламенттін, президенттін кұзырында болатын баскару форматы. Демек, республикада биліктін көзі халык. Бүгінгі таңда республиканын: парламенттік, президенттік, жартылай президенттік (аралас) үш негізгі түрлері бар: 1. Басқарудың парламенттік форматы жағдайында халық үкіметті қалыптастыратын және оған немсе оның мүшелеріне сенімсіздік білдіріп кері шақырып алатын парламентті сайлайды. Бұл жердь үкімет мүшесі мен парламент депутаты қызметін бірге аткаруға мүмкіндік жасалған. Нақты билік үкімет басшысы премьер- министрдің немсе канцлердін колында болады. Президент (мемлекет басшысы) негізінен өкілдік (представительские) және салтанатты (церемониальные) функцияларды 1 иемденеді. Премьер-министр президентке парламенттарату жөнінде ұсыныс жасай алады.

Президенттің бір мезгілде мемлекет басшысы және үкімет басшысы болуы, ішкі және сырткы саясатқа басшылық жасауы, қарулы күштердің қолбасшысы болуы президенттік республиканың ерекше белгісі болып саналады. Президенттің парламентті таратуға құзыры жоқ. Президенттік республиканың үлгісін АКШ көрсетіп отыр. Бүгінде президенттік республика Бразилияда, Аргентинада, Венесуэлада, Ресейде, Казакстанда атқарып келеді. Жартылай президенттік (аралас) республиканың ерекшелігі сол, үкімет әрі президенттің, әрі парламенттің аллодында жауап беретіндігі. Баскарудың бұл форматы күшті президенттік билік пен атқарушы биліктін кызметіне парламент тарапынан қатан бакылау қоюды үлестіруге негізделген.

Азаматтық қоғам. Азаматтық қоғамның қалыптасуы, дамуы және өмір сүруі мәселелері саясаттанудың маңызды проблемалары болып саналады. Сонымен қатар саясаттануда азаматтык коғам ұтымы көптеген жағдайға байланысты шешілмеген жұмбақ сиякты. Ол бір орталықтан ұйымдастырылуы болмаса да өмір сүріп келеді. Азаматтық қоғамды құрайтын қоғамдық ұйымдар мен бірлестіктер көбіне-көп төменнен кездейсоқ панда болады. Мемлекеттің ешбір қатысынсыз-ақ азаматты қоғам қоғамдық өмірдің қуатты өзін-өзі ұйымдастырушы және өзін-өзі реттеуші саласына айналады. Азаматтық қоғам - әлеуметтік прогресс, мәдениет пен өркениеттің бесігі. Бұл ерекше өмір стилі, ойлау және қарым-қатынас түрі, айырықша экономикалық уклад. Бұл тіршілік әрекеті мемлекеттік-саяси форматымен байланысканның бәрі, мемлекет, саясат, партия бой кетеретін топырак асты, ірге тас,бүкіл коғамдық өмірдің негізі. Осымен байланысты азаматтық қоғамға көптеген ғылымдар: құқықтану, экономикалық теория, тарих, философия, әлеуметтану және т.б. қызығушылық танытуда.

Құқыктану азаматтық қоғамды азаматтық құқыктын субъектісі және құқықтың реттеу субъектісі ретінде зерттейді. Алайда, азаматтық қоғамды зерттеуде саясаттануға ерекше маңызды рол берілген. Тек саясаттану ғана азаматтық қоғамның саяси және қоғамдық институттармен - жалпы мемлекетпен, федераллодық және жергілікті билік органдарымен өзара әрекет этудің сипаты мен формаларын зерттейді. Ғалымдардың қол жеткізген табыстарына сүйене отырып саясаттану азаматтық қоғамның панда болу себептері мен алғышарттарын, оның құрылымын, функцияларын, эволюциялық бағыттарын карастырады. Баска сөзбен айтқанда, саясаттану азаматтық қоғамның біртұтас бейнесін жаңадан жасайды. Азаматтық қоғам тар мағынада қоғамдык және мемлекеттік өмірдің барлық саласында заңның жоғарылығын қамтамассыз ететін, тұлғаның бостандығына, оның негізгі мүдделері мен құқықтарына, сонымен бірге адамдардың өз экономикалық, әлеуметтік және рухани мүдделеріне жэту үшін алуан түрлі қоғамдық және азаматтың өзін-өзі ұйымдастыру формаларына кепілдік беретін демократиялық институттар мен құқықтық мемлекеттің өмір сүруімен тікелей байланысты. Азаматтық қоғам кісі өмірінің алуан түрлі салаларын және мемлекеттік емс қатынастарды - экономикалық, әлеуметтік, отбасылық, ұлттық, рухани, адамгершілік, діни, өндірістік, жеке бастық және с.с. ерікті түрде калыптаскан алғашкы мемлекеттік емс құрылымдық қатынастарды өзіне қосып алған.

Осындай азаматтық қоғам панда болуы үшін құқықтық, демократиялық мемлекеттің болуымен қатар қоғам мүшелерінін алуан түрлі әлеуметтік мүдделерін көрсететін, соның ішінде саны жағынан көп, экономикалық барынша қамтамасыз етілген және тәуелсіз "ортэтап" мүшесін бейнелейтін дамыған әлеуметтік құрылым болуы кажет. Ортэтап азаматтық қоғамның тірегі, саяси тұрақтылық пен демократияның әлеуметтік негізі ретінде көрінеді. Бүгінде батыс қоғамының әлеуметтік құрылымында орта таптын үлесі шамамен пайызды құрайды. Азаматтық қоғам екі негізгі әрі өзара байланысқан: әлеуметтік және институционаллодық өлшеуле өмір сүретінін айтуымыз керек. Азаматтық қоғамды құрайтын әлеуметтік елшеуіш бұл оның тарихи тәжірибесі. Өз кезегінде саяси тәжірибе саяси үрдіске негізгі қатысушылардың, дәлірек айтқанда жекелеген тұлғалар, топтар, бірлестіктер және с.с. қимыл әрекеті үшін жанама түрде "мүмкіндік дәлізін (коридорын)" белгілейді.

Әлеуметтік-тарихи тәжірибені – ұжымдық және дербестік деп бөлсекте, тұлғаның саяси мінез-құлығы, оның ойлау қалпын және тұлға аралык қатынастардың басқа да көптеген аспектілерін анықтайды. Азаматтық қоғамнын институционаллодық өлшеуішіне саяси емс өз аллодына жеке ұйымдардың жиынтығы және қоғамның әр түрлі топтарының мүддесі және оларды мемлекеттен тәуелсіз іске асыратын саяси сипат ретінде караған жөн. Қазақстанда азаматтық қоғамды қалыптастырудың бірнеше айрықша ерекшеліктері бар. Біріншіден, котамдык өмірдің маңызды мәселелеріне бүкіл шешім жасауды әрдайым өзіне алған күшті беделге сүйенген мемлекеттік билікке бағыну әдеті Қазақстан азаматтарының әлеуметтік психологиясына орнаған еді. Екіншіден, қазақстандыктардың санасында ұжымдық бастау дәстүрі мығым, бірігіп тіршілік әрекет эту әдеті күшті. Үшіншіден, Казакстан халкының негізгі бөлігі ешкашан да шынайы меншік иесі болған емс, жер мен өндіріс құралдарынан қол үзгенеді. Қазақстандағы азаматтық қоғамды орнату проблемалары, біздің ойымызша, келесі міндеттерді дұрыс шешумен байланысты:

Тиімді, әлеуметтік бағытталған нарықтық экономикаға негізделген азаматтық қоғамның экономикалық тасын калау. Өзінің сипаты жағынан бұл экономика жеке, кооперативтік, ұжымдық және мемлекеттік тауар өндірушілер - меншік иелерінің мүмкіндіктерін үйлестіретін көп укладты болады. Азаматтардың экономикалық еркіндігі мен дербестігіне кол жеткізу. Білікті, инициативті және іскер қызметкерлерден мейлінше жоғары деңгейлі табысы бар орта таптын калыптастыру. 3. Коғамдық өмірде партиялар мен қоғамдық қозғалыстар рөлінін, бұқаралык ақпарат құралдар қызметінін артуына орай көп жақты саясат пен идеологияның дамуына байланысты саяси жүйеде түбегейлі демократиялық қайта кұрулар жүргізу. 4. Жалпы азаматтардың құқықтық, мәдени деңгейлерінің дамуына сәйкес олардың қоғамдық әлеуметтік-саяси өмірдегі рөлін көтеру және әр түрлі қоғамдық түзілімдердін қызметін арттыру міндеті.

Мемлекет пен азаматтық қоғамның өзара әрекеті. Мемлекет пен азаматтық қоғамның өзара катынастары проблемасы жете зерттелмеген әрі гылыми әдебиеттерде пікірталасты мәселе болып қалып отыр. Қоғамдық өмірдің әр түрлі жақтары мемлекет пен азаматтық қоғамның бір-бірінен айырмашылықтарын көрсететіні белгілі. Олар өздерінің өмір сүру тәсілдерімен бір- бірінен өзгешеленеді: мемлекет демократиялық, құқықтық, тоталитарлық, авторитарлық пішінде көрініс табады, ал азаматтық қоғамда іштей демократиялық, құқықтық бастаулар тән. Келесі бір мысалда мемлекет пен азаматтық қоғам арасындағы айырмашылықтарды көрсете алады. Егер де қоғамды пирамида түрінде елестететін боксақ, хонда мемлекетке тән вертикаллоды байланыстардан өзгешеленетін адамдар арасындағы әрекет этуші горизонтальді байланыс "азаматтық қоғамды" құрайтын болады. Өркениет даму деңгейін керсететін, мемлекет пен азаматтық қоғам бір-бірімен тығыз байланысқан, әрқайсысы жеке өмір сүре алмайды. Мемлекет пен азаматтық қоғам біріне-бірі шабуылдап, өмірлік кеңістікті тартыска салып, тіптен бір-біріне кемектесе отырып бейбіт өмір сүретінін де айтуымыз керек. Тек мемлекет қана азаматтық қоғамды ресми көрсэтуге талаптанады. Бұл өз аумағында тұратын барлық адамдарды мемлекеттің біріктіруімен түсіндіріледі. Өзінін функцияларын жүзеге асыру үшін мемлекет өзіндік ұжымдық орган ретінде ерекше басқару аппаратына сүйенеді. Сонымен қатар мемлекеттін бәріне ортақ міндеттілік маңызы бар ерекше әлеуметтік нормалар жүйесі - құқықтық нормалары бар.

Азаматтық қоғам мен мемлекет әрдайым бір-бірінің аллодынан шығады. Азаматтық қоғам мемлекетке мемлекеттің қолдоуын қажетсінетін өзінің инициативаларымен, (ең аллодымен материаллодық) мүдделерімен, талаптарымен, өтініштерімен және т.б. назар аударады. Мемлекет азаматтық қоғамда әр түрлі формада аллодынан шығады: бұл азаматтардың инициативаларын зерттеуге (оларды қолдоу немсе қолдамау), көптеген қоғамдық ұйымдардың, бірлестіктердің, қорлардың белсендігін дамыту үшін материаллодық құралдар бөледі. Қазіргі демократиялық елдердің бәрінің биліктік құрылым жүйесінде азаматтық қоғам ұйымымен байланыс орнату үшін әлеуметтік органдар ұйымдастырылған және де олар жүйелі жұмыс істеп келеді. Олардың қызмет бағыттары мен формалары әр түрлі: сол ұйымдарды тіркеу, оларға көмек беру (консультациялар, қаржыландыру), олардын өмір сүруі үшін қолайлы жағдайлар жасау. Мысалы, Ұлыбританияда көптеген жылдар бойы арнайы мемлекеттік орган - қайырымдылық комиссиясы жұмыс істеп келеді. Ол қайырымдылық ұйымдары мен қорларын (бұл елде олар мейлінше өте көп) тіркеуден өткізеді. Мұндай ұйымдар мен қорлардың қызметі кедейлерге көмек көрсэтуге, шіркеуді қолдоуға, білім беруді дамытуға, нәсілдік белгісіне карай дискриминацияға жол бермеуге, азаматтардың денсаулығын қорғауға, Ұлыбритания азаматтары үшін тең мүмкіндіктер жасауға бағытталған. Қоғамдық ұйымдарға көмек көрсэту (ең аллодымен материаллодық) комиссияның маңызды функциясы болып есептеледі.

Мемлекет пен азаматтық қоғамның өзара әрекет эту формаларының арасынан көптеген елдерде қалыптасып, қызмет атқарып отырған азаматтардың құқы мен еркіндігін сақтауды бакылайтын парламенттік өкілеттік қызметті айту керек. Бұл қызметті заң шығару билігінін аллодында жауапты тәуелсіз жоғары лауазымды адам басқарады. Сенім берілген лауазымды адамдар немсе кәсіпкерлер іс-әрекетіне наразы азаматтардан арыз-шағымдар алады да өзіне берілген мүмкіндіктерге сәйкес алынған материалдарды зерттейді, оның нәтижесін соған орайластырылған ұсыныстарымен парламентке баяндайды Азаматтық қоғам мен мемлекет арасын бөлудің толық жойылуы немсе болмауы тоталитарлык жүйенін мәнін ашады. Бүл жердь мемлекет қоғамнан басым болады (кобінесе тотальді) және оны бакылайды. Солай болғандықтан тоталитарлық (авторитарлық) мемлекет азаматтық қоғамның дұрыс өмір сүруіне кедергі жасайды, оның тіршілік саласын барынша қысқартады, бірақ оны қиратуга, жоюға қабілетсіз болады.

Мемлекет пен азаматтық қоғамның өзара әрекет эту формаларының арасынан көптеген елдерде қалыптасып, қызмет атқарып отырған азаматтардың құқы мен еркіндігін сақтауды бакылайтын парламенттік өкілеттік қызметті айту керек. Бұл қызметті заң шығару билігінін аллодында жауапты тәуелсіз жоғары лауазымды адам басқарады. Сенім берілген лауазымды адамдар немсе кәсіпкерлер іс-әрекетіне наразы азаматтардан арыз-шағымдар алады да өзіне берілген мүмкіндіктерге сәйкес алынған материалдарды зерттейді, оның нәтижесін соған орайластырылған ұсыныстарымен парламентке баяндайды Азаматтық қоғам мен мемлекет арасын бөлудің толық жойылуы немсе болмауы тоталитарлык жүйенін мәнін ашады. Бүл жердь мемлекет қоғамнан басым болады (кобінесе тотальді) және оны бакылайды. Солай болғандықтан тоталитарлық (авторитарлық) мемлекет азаматтық қоғамның дұрыс өмір сүруіне кедергі жасайды, оның тіршілік саласын барынша қысқартады, бірақ оны қиратуга, жоюға қабілетсіз болады.

Қолданылған әдебиеттер: «Саясаттану» Абсаттаров Р.Б. «Саясаттану» Жанбылов Д.Э. «Власть как общественное явление» Амелин В. «Политическое измерение гражданского бощества» Нугманова К.Ж.