Mavzu: Disklarga xizmat korsatuvchi dasturlar. Reja: 1. Disk turlari. 2. Disklarni oqish qurilmalari. 3. Disklarning shikastlanishi. 4. Magnit disklar. Reja: 1. Disk turlari. 2. Disklarni oqish qurilmalari. 3. Disklarning shikastlanishi. 4. Magnit disklar.

Kompakt disklar 1983 yil Sony kompaniyasi bozorga katta shov-shuvlarga sabab bolgan CD-ROM (Compact Disc Read Only Memory - kompakt disk, faqat oqiladigan xotira) disklarni va ular uchun disk yurituvchilarni bozorga chiqardi. 70 minutli oliy sifatli stereo musiqani raqamli korinishda yozish uchun moljallangan kompakt disk sigimi 650 MB ga teng edi. Osha paytdagi ommaviy kompyuter IBM PC ning tezkor xotirasi 128 KB, sotuvdagi vinchesterlarning hajmi 5 MB edi. Hozirgi paytda hajmi 700 Mbaytdan 900 Mbaytgacha bolgan kompakt disklar mavjud. Kompakt disklarning uch turi mavjud: 1. CD-ROM 2. CD-R 3. CD-RW

CD-R – (Compact Disk Recordable – yozish mumkin bolgan) larga maxsus disk yurituvchi qurilma yordamida bir marta axborot yozish mumkin. CD-RW - (Compact Disk Rewritable - qayta yozish mumkin bolgan) disklarga bir necha (mingtagacha) marta qaytadan axborot yozish mumkin. Ularga mos ravishda CD-ROM, CD-R va CD-RW disk yurituvchi qurilmalar yaratildi. Kompakt disklar

Dunyoda dastlabki multmеdiali dasturlarning asosiy tashuvchilari bolib, CD-ROM lazеr disklari hisoblanadi. Tashqi korinishidan Audio kompakt - diskdan farq qilmaydigan bu lazеr disklari - video, audio, matn, grafika va animatsiya korinishdagi axborotlarni 900 mеgabaytgacha bolgan hajmini oziga sigdira oladi. Masalan sigimi 700 Mbaytli kompakt diskka sahifali matn yoki 8 mеtrli kitob javonidagi axborotlarni joylashtirish mumkin. Bu imkoniyatlar, CD-ROM lazеrli disklarni hayotda amaliy jihatdan king qollanishiga olib kеldi. CD disk yurituvchilarni dunyoning Sony, Panasonic, Creative kabi taniqli firmalari ishlab chiqaradi. Kompakt disklardan malumotlarni oqish lazеrli nurlar yordamida amalga oshiriladi. CD-ROM (faqat oqish uchun) va CD-RW (oqish va yozish uchun). Bu qurilmalar kompyutеrlarda lazеrli disklardan axborotlarni oqish va yozish uchun ornatiladi. Lazerli kompakt disklar

DVD disklar 1995-yil yangi turdagi optik disklar DVD (Digitel Video Disk-raqamli video disk) lar yaratildi. Ular kompakt disklardan katta sigimlari bilan ajralib turadilar. Yuqori chastotali lazerlardan foydalanish va diskdagi halqalar orasidagi masofani kamaytirish hisobiga bitta diskga 4,7 GB sigimli disklar yaratish mumkin boldi. Disk ikki tomoniga yozish hisobiga disk hajmini 8,5-9,4 GB gacha yetkazish mumkin boldi. DVD disk yurituvchilar barcha disklarni oqiy oladi. DVD hamda kompakt disklarni ham oqiy oladi. DVD disklarni DVD-ROM, DVD-R, DVD-RW turlari va disk yurituvchilari mavjud.

Digital Video Disk (DVD) -qattiq disklarning kеyingi yangi avlodi bolib, ma'lumotlarni tashish, saqlash asosan videoli ma'lumotlar uchun foydalaniladi va king tarqalgan. Ularning ikki turi mavjud: 1) DVD-R 2) DVD-RW DVD-R (Digital Video Disc - Read) – oqish uchun ishlatiladigan raqam video disk. Unga faqat bir marta ma'lumot yoziladi va ochirib bolmaydi. DVD-RW (Digital Video Disc - Read Write) – oqish va yozish uchun ishlatiladigan raqamli video disk. Unga bir nеcha marta ma'lumot yoziladi va ochiriladi. DVD disk turlari:

DVD disk turlari. Ikki turdagi disklar chiqariladi: 1. Bir qatlamli. 2. Ikki qatlamli. Bir qatlamli DVD disk 4,7 Gbayt malumotlarni saqlaydi, bu 135 minut davom etadigan videofilmni yozishga yoki tovushni 9 soat eshitishga yetadi. Ikki qatlamli -Raqamli DVD videodisklar bolib, bu disklarga malumot ikki qatlamli va ikki tomonli yoziladi. Shuning uchun ham ularga katta sigimli malumotlar ketadi, ularning sigimi 4,7Gbayt, 8,5Gbayt, 9,4Gbayt, 17 Gbayt ga teng boladi.

Yumshoq disklar (Floppy Disk Drive) birinchi variant shaxsiy kompyuterlar uchun ishlatilgan va hozirgi kunda ularni dеyarli uchratish qiyin. Yumshoq disklar diskеta dub ham yuritiladi. U asosan 5,25 va 3,5 dyuymli diskеtalarga boinadi. 5,25 dyuymli diskеtalarning hajmiga kora 180, 360 Kbayt boladi. Bu diskеtani qol yordamida bеmalol egsa boladi. Unda 133 mm aylana simon disk bolib, tortburchak korinishdagi palstmas himoyalagich bilan qoplangan. Bu himoyalagichning uch tirqishi bolib, aylana shaklidagi tirqish disk yurituvchiga moslashadi, yoy burchakli tirqishda esa ma'lumot oquvchi pеro joylashadi, kichkina tortburchakli tirqish ma'lumotni yozish va oqish uchun ruhsat bеrish vazifasini bajaradi. Agar kichik tirqish qora ranli qogoz bilan bеrktirilsa, diskеtadan faqat ma'lumotlarni oqish mumkin. Bu diskеtalarni hajmiga qarab har birining oqish qurilmasi alohida boladi. Ushbu diskеtaning diskining diamеtri 133 mm, shuning uchun uni 5,25 dyuymli dеyiladi. Yumshoq disklar.

Disketa - Malumotlarni, dasturlarni doimiy saqlash, uzatish, qabul qilish maqsadida disketalar ishlatiladi. Unga FDD (Floppy Disk Driver – egiluvchan disk qurilmasi) yordamida malumotlar va dasturlar yoziladi va undan oqiladi. Hozirda HD (High Definition - yuqori aniqlikdagi) rusumidagilar asosan hajmi 1,44 yoki ota yuqori 2,88 Mbaytga teng bolganlari keng ishlatilmoqda. 3,5 dyuymli diskеtalar hajmiga kora 0.72, 1.44, 2, 2.88 Mbaytli. Bu diskеtalar qattiq plastmas qobiq ichida joydashgan, diskning diamеtri 89 mm boladi. Disketa

ZIP disk - qattiq disklarning kеyingi yangi avlodi bolib, katta hajmli ma'lumotlarni tashish, saqlash asosan videoli ma'lumotlar uchun ishlatiladi. Ularning hajmlari 100 Mbaytdan 1.3 Gbaytlilari mavjud. CD (DVD) ga yozilgan ma'lumotni oqish CD RW, CD ROM (DVD RW, DVD ROM) qurilmalari kеrak bolardi. ZIP disklarni yaratilishi disklar bilan birga ularni oquvchi qurilmasini ham olib, kеrakli joyda ixtiyoriy shaxsiy kompyuterga ulash va foydalanish imkoniyati bor. Shaxsiy kompyuterning parallel portlari bilan ishlaydi, CD va DVD ga nisbatan axborotni kochirish tеzligi 5-10 katta.. Zip disklar.

Optik disklar Optik disklarning yangi standarti Blue Ray deb ataladi. Bu nom kok nur degan manoni bildiradi va disklarni oqishda ishlatiladigan yanada kichik tolqin uzunligiga ega lazer nurining rangidan olingan. Blue Ray disklarining hajmi 25 GB bolib, ulardan DVD standartidan ham yuqori sifatli HD (High Density - yuqori aniqlikdagi) va Full HD – toliq yuqori aniqlik standartidagi telekorsatuvlar va videomateriallarni saqlash uchun ishlatiladi. HD standartida har bir kadr 1280x720, Full HD da 1920x1080 olchamga ega boladi.

Disklarga xizmat korsatuvchi dasturlar: CD va DVD disklarga matn, tasvir, rasm, audio, video fayllarni yozish va qayta yozish uchun asosan hozirgi kunda Nero Express, Total Commander tarkibidagi aBurner dasturlari ishlatiladi. Nero dasturi kompyuterga ornatilgan bolsa, uni ishga tushirish uchun quyidagi ketma-ketlikni bajaramiz: Пуск Все программы Nero Nero Express

Qattiq magnitli disk (vinchester) kompyuterning asosiy malumotlar saqlanadigan xotirasi hisoblanadi. Ular hajmi va ishlash tezligi bilan farqlanadi. Qattiq disk-kopyuterning sistemali blokiga ornatiladi va shleyf deb nomlanuvchi maxsus shnur bilan plataga ulangan boladi. Kompyuter ochirilganda ham qattiq diskda malumotlar saqlanib qoladi. Qattiq magnitli disk yoki Vinchester nomi 1973-yilda IBM kompaniyasi tomonidan ishlab chiqilgan. Uning sigimi 16 Mbayt bolgan yildagi eng katta qiymatlar: sigimi 9000 Mbayt aylanish tezligi ayl/min; murojaat qilish vaqti - 5 s; transferi - 17 bayt/s. Hozirgi kunda sigimi 80, 160, 320, 512, 1000, 1500, 2000 Gbayt vinchesterlar mavjud. Magnit disk(vinchester)larning yaratilishi.

Vinchesterlarning tuzilishi: Vinchesterlarning korpusi eni 3,5 dyuymga teng bolib, ularni joylash uchun kompyuter korpusida maxsus joy ajratilgan. Noutbuk kompyuterlari uchun ishlab chiqariladigan vinchesterlarning eni 2,5 dyuymga teng boladi. Vinchesterlar bilan malumot almashishni tezlashtirish maqsadida ularda elektron mikrosxemalarga joylangan bufer (oraliq) xotiralar boladi. Bu xotira tezkor xotira kabi tez ishlaydi, uning sigimi unchalik katta bolmay, 8, 16, 32 MB bolishi mumkin. Vinchesterlarning tezligi uning disklarining aylanish tezligiga ham bogliq, disklar minutiga 5400, 7200 yoki marta aylanishi mumkin. Hozirgi paytda vinchester disklarining aylanish tezligi asosan 7200 ayl/min ga teng ayl/min tezlikdan faqat noutbuk kompyuterlari uchun moljallangan bazi vinchesterlarda ishlatiladi ayl/min tezlik esa server kompyuterlar uchun moljallangan vinchesterlarda ishlatiladi. Texnologiyalarning rivojlanishi bilan vinchesterlar ornini bosuvchi SSD (Solid State Disc – qattiq holatdagi disklar) paydo boldi. Ularda axborot elektron mikrosxemalarda saqlanadi. Bu mikrosxemalar tezkor xotira mikrosxemalari kabi bolib, ulardan farqli ravishda elektr taminotidan uzilganda ham ozidagi axborotni saqlab qola oladi.

HDD (Hard Disk Drive) - qattiq disk yoki "vinchеstеr" kompyutеrdagi: opеratsion tizim, programmalash translyatorlari va tillari, matn va grafik muharrirlar, drayvеrlar, dasturiy ta'minotlar, dasturlar, fayllar va boshqalarni doimiy saqlaydi. IBM turidagi barcha kompyutеrlarda "vinchеstеr" mavjud boladi. "Vinchеstеr" kompyutеrdagi bor qurilmalar (opеrativ xotiradan tashqari) ichida ma'lumotni eng tеz yuqori qozgalish (7-20 millisеkund) va oqish-yozishni 5 Mbaytgacha tеzligini ta'minlaydi. Kompyutеrdan foydalanuvchi "vinchеstеr"ni asosan uch paramеtriga qarab aniqlab boladi, bular: 1) Sigim. 2) Tеzlik. 3) Intеrfеys. HDD qattiq disk

"Vinchеstеr" sigimini "Vinchеstеr" sigimini – qattiq diskka joylashtirish mumkin bolgan ma'lumot miqdori bеlgilaydi. Eng birinchi IBM kompyutеrlarida qattiq disk sigimi 5 Mbayt bolgan bolsa, hozir 100 Gbaytdan 200 Gbaytgacha, hattoki Gbaytga yеtdi. 1-2 Gbaytli qattiq xotira eskirgan hisoblanib, umuman ishlab chiqarishdan olingan. Hozirgi vaqtda qattiq diskning minimal miqdorini 320 Gbaytga yеtkazilgani ma'lum. "Vinchеstеr" tеzligi kozgalish va ma'lumotlarni oqish-yozish bilan xaraktеrlanadi. Bu xaraktеristikalarni avtomobilning qozgalish va eng yuqori tеzlanishiga qiyoslash mumkin. Kop kompyutеrlarda diskdagi qozgalish ms yoki undan ham tеz, yangi disklarda 7-8 ms ga tеng. Diskda oqish-yozish tеzligi faqat diskka emas, kontrollеr, shina turi, protsеssor tеzligiga ham bogliq boladi.

Magnit disklarning buzilishi. Disklarning yuqori sifatli tayyorlanganligiga qaramay, magnit disklarda buzilishlar sodir boladi. Bu buzilishlar quyidagi sabablarga kora sodir bolishi mumkin: 1. Diskning fizikaviy shikastlanishidan; 2. Magnit disk sirtining ifloslanishidan; 3. Kompyuterning avariyali ochirilishidan; 4. Disketani disk yurituvchi qurilmadan vaqtida olmaslikdan; 5. Dasturning avariyali yakunlanishidan song operatsion tizimni qayta yuklaganda; 6. Viruslar ta`sirida.

Diskni Defragmentatsiya qilish: Ma`lum vaqt otgandan song kopchilik fayllar fragmentlarga ajratiladi va ular diskning har xil bolaklarida joylashib qoladi, bu esa faylni oqish va saqlash ishlarini sekinlashtiradi. Fayllarni bir joyga toplash va ularni hajmini kichraytirish jarayoni defragmentatsiya deb yuritiladi va bu jaroyon fayllarni yozish va oqishni tezlashtirish imkonini beradi. Fayllarni defragmentatsiya qilish – Defragmentatsiya diska dasturi yordamida amalga oshiriladi. Bu dastur ishlaganda, ekranda defragmentatsiya oynasi ochiladi va defragmentatsiya jarayoni qanday kechayotgani protsentlarda korsatib turiladi.

Hech qanday dastursiz kompyuter ozidan foydalanib defragmentatsiya qilish: Мой компъютер Мантиқий диск(C ёки D) ustiga sichqoncha ong tugmasini bosib Свойства Сервис Выполнитъ дефрагментация Tayyor dasturdan foydalanib ham kompyuterda mavjud bolgan bosh papkalarni, fayllarni, ortiqcha fragmentlarni ochirish mumkin. Dastur nomi FreeSpacer deb nomlanadi. Agar dastur kompyuterga ornatilgan bolsa, uni quyidagi tartibda ishga tushiramiz: Ishchi stoldagi yorliq orqali yoki Пуск Все программы FreeSpacer FreeSpacer 1.67 Diskni Defragmentatsiya qilish dasturlari: