Буддизм дініні ң қ аза қ жеріне тарелку тарифы ж ә не қ азіргі за ғ дайы

Жоспар Буддизмні ң тарелкуы Буддизм дініні ң қ аза қ жеріне тарелку тарифы қ азіргі за ғ дайы

Зерттеушілерді ң пайымдауынша, П ә кістан ж ә не Ау ғ ансатн ума ғ ы ар қ илы Ү ндістаннан Орталы қ Азия ғ а буддизмні ң енуі б.д.д. І ғ. бастарды. ІІ-ІІІ ғғ. бастап буддизм ілімі қ атарттында со ғ дилы қ тайпа ө кілдері босым бол ғ ан буддизм діні миссионерлері ар қ илы белсенді т ү рде тараса баста ты.

Ежелгі Жібек желы ( Қ аза қ стан, Ө узбекистан, Т ү ркіменстан ж ә не Қ ыр ғ ызстан ума ғ ы) бойттында будда м ә дениетіні ң к ө птеген ескерткіштері табыл ғ ан. Оны ң ішінде е ң танымалдары Термезедегі ІІ-ІІІ ғғ. Қ арат ө бе монастырьи, Смугдада ғ ы Санзара ал қ абттындата был ғ ан ғ ибадат ү йі, Марада ғ ы ескерткіштер кешені, То қ арыстенда ғ ы VII-VIII ғғ. Ажына-тепе будда монастырьи, Кувада ғ ы (Фер ғ анна) будда храмы, Жетісуда ғ ы А қ -Бешім ж ә не Қ кызыл те ң із храм дары баллоды. Шу ал қ абттында орналас қ ан А қ -Бешім (ежелгі Суяб) қ алашы ғ ттында ғ ы екі ірі будда храм дарсыны ң қ азблары ү клен қ ызы ғ ушилы ққ а ие. Храмдарда Будданы ң м ү сіндері, буддизм пантеоны кейіпкерлеріні ң бейнелері табыл ғ ан. VI ғ. бастап буддизм т ү ркілерге ма ң езды ы қ палете баста ты

Жетісу мен О ң т ү стік Қ аза қ стенда археолог тар буддизм дініні ң кейіпкерлері мен о қ и ғ лары бейнеленген храм дар, монастырьлар, сендай-а қ м ү сіндер табылды. Ұқ саз ескерткіштер Шымкентке за қ ын жердевв Талас ө зеніні ң бойттында, сонымен қ атар Жамбыл облысттында – Тект ұ рмас пен Баласа ғұ нда дата был ғ ан болатын. Ата қ ты орта ғ асырлы қ шахар Исфидзаб (Сайрам) қ ласины ң ү йінділеріне за қ ын жердевв жерасты будда монастырьи табыл ғ ан.

Орталы қ Азияда арте тибеттік буддизмні ң тарелкуына қ ытайлы қ ы қ пал баллоды. VIII ғ. Тибет ба қ ылауттында Шы ғ ыс Т ү ркістан мен Қ ыр ғ ызстанын ң бір б ө лігін қ оса ал ғ ранда, к ө птеген к ө рші жерлер бол ғ ан ірі мемлекет бол ғ ан. Х ғ. ислам діні Қ арахнид мемлекетіні ң мемлекеттік діін болып зариялан ғ аннан кейін буддизм дініні ң ы қ палы ә лсірей баста ты. Біра қ, кейінгі ж ү з жылды қ тарда да буддизм діні белгілі де ң гейде ө з ы қ палын са қ тап қ аллоды. XVI-XVIII ғғ. же ңғ арларды ң қ оныс аударуы мен шоп қ ыншилы қ тарсыны ң н ә тижесінде буддизм Қ аза қ стенда да тараса баста ты.

Жо ңғ ар хонды ғ ы кезе ң іне т ә н монастырьлар Жетісу мен Орталы қ Қ аза қ станы ң далалы қ ал қ аптарттындата былды. Сондай-а қ, XIX ғ. басттында Алматы қ паласына за қ ын жердеввгі Медеу шут қ алттында а ғ каштан засал ғ ан буддалы қ монастырь салон ғ ан. Алматы ма ң ттында ғ ы Там ғ алы-Тас шут қ алттындата был ғ ан бірнеше буддалар мен буддалы қ м ә тіндер де археологиялы қ ескерткіштер болып табылады. Бейнелерді ң засалу уа қ ты ретінде XII ғ. бастап ХVII-ХVIII ғғ. белгіленген жилы Орал қ аласттында Тибеттік будда ппорталы ғ сыны ң негізі қ шаланды. Қ сайта тіркеу ү дерісі н ә тижесінде 2012 ж. Қ аза қ стенда Алматы қ паласы мен Батыс Қ аза қ стан облысттында орналас қ ан 2 будда діни ппорталы қ тары қ ызмет етеді.

Үндіқытай түбегін­дегі елдердің 94%-ы буд­дизмді ұстаннады. Тұр­ғын­дардың 80%-ы хи­ная­на бағытттында, тек Вьетнамда махаяна бағы­ты тараған. Буддизм қауымдары – бұл елдер­де феодаллодық қоғам ке­зеңінен сақталған күр­делі иерархиялық жүйе. ХХ ғасырдың ші жылдарынан бастап буддизмді заңа ғасыр зағ­дайына бейімдеу мә­селесі көтерілген бола­тын, әр елде бұл өзгеріс­тер әрқалай жүруде. Тай­ландта тұрғттындардың 93%-ы, Камбодза, Лаос­та 90%-ы буддизмді ұстаннады. Бұл ел­дердегі сангханың діни-саяси, әлеуметтік қыз­меттері жүйелі бағытта дамты­лып отрады. Махаяна (құтылудың кең желы) Орта Азия елдерінің көбінде тара­ған. Бұл бағыттағы кемелденген адам (бодд­хисатва) нирваннаға жетіп, жер бетіндегі адам­ дарға көмек беру үшін қсайта оралады. Махаяна бағты Қытайда біздің дәуіріміздің бірінші мыңжылдығттында панда болып, ерекше даму желын тапты. Қытайдың дәстүрлі діндері – кон­фуцийшылдықты, дао­сизмді ысырып, бір­неше рет мемлекеттік дін дең­гейіне көтеріл­ген­дігі тарихтан белгілі. Буддизм Қытай мәдение­тіне елеулі ықпал еткенін қазіргі қытай әдебие­тінен, сурет және сәулет өнерінен көреміз.

Қазіргі кезеңдегі буддизм өте күрделі, қарама – қарсы құбилыстарға тап болған зағдайлар да кездеседі. Кейбір халықтарда орта ғасырлардан қалған әдет-ғұрыптар, ілімдер, ағымдар сақталғанымен дінге көптеген өзгерістер енгізіліп, көп зағдайда көптеген ережелерін қаллодырған. АҚШ «буддизмді оқыту институты» құрды. Ондағы ойы бұл дінді құрметтеу емс еді, жердеввгі дүниеге, өмірге қызықпау мәселесін үгіттеп, жеғарғы өмірге қызықтыруға засалған агрессорлық бағыт еді. Азия елдерінде социалистік идеологияның тарауынан буддистердің арасттында қызығушилық панда болып, «буддизм социализмі» денег ұран панда баллоды. Бұл ұран бүкіл Азия елдерін зайлады. Цейлон, Бирма, Кампучия, Лаос, Тайланд, Жапон елдерінің буддистері бұл ұранмен социалистік режимді қолдағрандарын білдіріп, социализм құруда халықпен бірге баллоды.