Алтын Орда д ә уіріндегі ә дебиет

Алтын Орда д ә уірінде Қ пыша қ даластында ғ ы т ү ркі халы қ тарсыны ң ә дебиеті м ү лдем за ң а запалы қ де ң гейне к ө терілиді. Сол кезе ң де засал ғ ан тутыедбылар арастында «Кодекс Куманикус» сия қ ты авторы бейм ә лім ескерткештерді, сендай-а қ Хорезмиді ң «М ұ хаббат-нами», Құ тбты ң «Х ұ сразу-Шырын»,С ә иф Срайды ң «Г ү листан би-т- т ү рик», Д ү рбекті ң «Ж ү сіп-Збылиха», Раб ғ уизді ң « Қ исса-ул ә нубия» аты ши ғ армаларын ж ә не т.б ерекше этап к ө рсетуге болады.

М ұ хаббатнама дастаны, 1353 ж. зазбыл ғ ан М ұ хаббатнамада м ә снауи ( ә р екі желы ө зінше ұ й қ асайтын ө ли ң форматы), ғ узел (ал ғ аш қ ы екі желы ғ анна ұ й қ асып, ә рі қ рай а қ са қ ұ й қ ас болып кететін ө ли ң ) т ү рінде келіп отрады. Осы т ә ртіп аталмыш дастанда да са қ тал ғ ан. Кітапты ң со ң тында міназат (алла ғ а залбарыну), қ ыта (филос.т ү йін), ша ғ ын әң гіме берілген. Негізгі б ө лім он бір арнаута (намиде) ғ аши қ бол ғ ан жігітті ң с ұ лу қ из ғ а с ү йіспеншілігі жирланнады. А қ ын арнаулартында адамны ң кіршіксіз сезімін, асбыл махаббаты орда қ труды жир етеді. Х ұ сразу мен Шырын дастансыны ң та қ рыбы Х ұ сразу денег жігіт пен Шырын есімді қ изды ң арастында ғ ы с ү йіспеншілік, шинайы махаббат. Дастанда арамды қ пен з ұ лымды қ ты, қ астаеды қ пен сайт қ тыеды қ ты, ө сек пен ө тірікті ә ділдік пен адалды қ же ң іп ши ғ аттыеды ғ ы жирлаеды. Х ұ сразу мен Шырын туралы а ң из Таяу ж ә не Орта Шы ғ ыс, Закавказье, Орта Аизя, Ү ндістан халы қ тарсыны ң ауиз ә дебиетінде ке ң тара ғ ан. Х ұ сразу мен Шырын дастанын Низами салж ұқ с ұ штаны То ғ рулбекті ң ө тініші бойынша заз ғ ан. Халы қ с ү йіспеншілігіне б ө линген осы эпик. жирды Алтын Орда а қ сыны Құ тб парсы тілінен т ү ркі тіліне удары, біра қ бізге жетпеген. Қ олзазбаны ң залпы к ө лимі 240 бет. Ә р бетти 21 б ә йіт бар. Низамиді ң Х ұ сразу мен Шырсыны 130 тараудан т ұ рса, Құ тбты ң удармасы 90 тарау

Азаматы қ та қ ырып қ а ареал ғ ан ши ғ армалармен қ атар Алтын Орда д ә уірінде діни маз ұ еды удармалар да пайда болды. Соларды ң бірі Қ исса-ул- Ә нубия. Авторы Насыр-ад-Дин ибн Бурхан-ад-дин ар-Раб ғұ из. Авторды ң айтуынша, Пай ғ амбарлар туралы қ ыс қ а әң гімелир деп аталатын б ұ л е ң бегін араб, парсы тілінде зазбыл ғ ан ә р т ү рлі запалы ши ғ армалордан іріктеп, құ растыр ғ ан. Алдын-ала остындай ж ұ мыстарды ат қ арып барып т ү ркі тіліне удар ғ ан. Жина қ та 79 қ исса-хикая, ертек-а ң из, әң гіме, ө ли ң, тарих, шежіре бар. Нахджул Фарадис. Қ аза қ ша удармасы Фарадис пейішіне апаратин жел. Авторы Махм ұ д ибн Ә ли. Е ң бек Алтын Орданы ң астаннасы Срай қ -нда зары қ к ө рген. 444 беттин т ұ ратин бір қ олзазбасы Стамб ұ льда са қ тамады. Кітап 4 тараудан т ұ рады. 1-тарау М ұ ахмед пай ғ ломбарды ң ө мірін баяндау ғ а ареал ғ ан. 2-тарауда пай ғ ломбарды ң серіктері ал ғ аш қ ы халифтар Ә буб ә кір, Омар, Оспан, Ә ли туралы ө мірбаяеды қ ж ә не тарих са қ таедырады. Со ңғ ы ши ғ армаларды ң маз ұ ны за ғ ынан ерекше м ә нге ие болмаса да, лингвист.-стильдік, ғ был.-этногр. т ұ р ғ ыдан ма ң изы зорь. Алтын Орда д ә уіріндегі ә деби ескерткіштерді ң қ ай- қ айсысы да қ пыша қ -о ғ из немесе о ғ из- қ пыша қ аралас тілінде зазбыл ғ ан. Қ аза қ тілі қ пыша қ тілдеріні ң бір терма ғ ы болып есептелитіндігін ескерсек, Алтын Орда д ә уіріндегі ә дебиетті де қ аза қ ә дебиетіне орта қ м ұ ра деп қ арастыру ә баден ортыеды.