Орта ғасырдағы философия

Орта ғасырдағы теологиялық философия. Европада V-XV ғасырларда таралған философиялық бағыт, хонда жоғарғы жаратушы ретінде құдайды, ал қоршаған орта оның туындысы ретінде саналды.Осы кезеңде қоғамның рухани өмірінде үстемдік етуші дін балды. Ортағасырлық батыс европалық философияның басты мәселелерінің негізі құдай болмысының дәлелі, сенім мен ақылдың ара-қатынасы адам жанының мәңгілігі балды. Антикалық философияға қарағанда орта ғасырдағы ойлау стилі теологиялық балды, яғни әлемді жаратушы ғарыш емс, құдай балды. Ортағасыр философтарының идеялары теологиялық ойға негізделді. Білімділіктің, зиялылықтың орталығы христиан дінінің шіркеуі балды. Шіркеу- мемлекет ішіндегі мемлекет, яғни көптеген мемлекеттік функцияларды атқарды.

Апологетика (гр. Apologetikos – қорғаушы) – теологиялық сала. Әлдебір нәрседен әділетсіздіктен қорғау, сол нәрсені мадақтау ұғымына сәйкес. Апологетиканың мақсаты – ақыл- парасатқа жүгінген дәлелдердің көмегімен дін ілімін қорғап, сақтау. Апологетиканың құрамыналар енеді: құдай болмысының дәлелдемелері, жанның мәнгілігі, құдайдың сыр беруінің белгілері туралы ілім, дінге және оның жекелеген догматтарына қарсы бағытталған наразылықтарға, схондай-ақ басқа діндерге талдау. Патристика – (лат. Paterәке) – 2 -8 ғасырлардағы христиан дін ілімі. Пұтқа табынушылыққа қарсы христиан дінінің догматтарын қорғайтын, діни нанымның ежелгі философия мен үйлеспейді дейтін "шіркеу әкелерін мадақтау, қостау. Өкілдері – Тертуллиан, Климент Александрский, Ориген, Августин. Схоластика (латыньььша мектеп) - ортағасырлық теологиялық ілім, философияның теологияға қызмет ететін тұсы. Схоластиканың үш кезеңі балды: Балауса схоластика (ІХ-ХІІғғ. ) Кемеліне жеткен схоластика (ХІІІғ. ) Құлдырау кезеңі (ХІV- ХVғғ. ). Схоластикалық философияның негізгі мәселесі: Құдайдың бар екенін рационалды (ақылмен) дәлелдеу;

Схоластика бағыттары Номиналаизм (лат. nomo- ат, актау) бойынша алдымен қандай да бір зат панда бокса, оған ат беріледі. Олар құдайдың бар екендігін былой дәлелдейді: Әке - құдай, ұл - құдайы, рух - құдай. Номинализм өкілдері - П. Абеляр, Росцелин, Дунс Скот, Жан Буридан, Роджер Бэкон. Реализм бағыты бойынша алдымен заттың өзі емс, оның жалпы актауы «универсалийлер» панда болады, яғни сөз, соған сәйкес зат болады. Құдайдың бар екендігін былой дәлелдейді: Құдай туралы сөз бар, яғни құдайдың зеты да, өзі де бар. Реализм өкілдері: А. Кентерберийский, Шампо Схоластика бағыттары.

Христиандық діни ілімді Аристотельдің философиясымен байланыстырған, шіркеудің алғашқы схоластикалық ұстазы, ал 1879 ж. бастап католик шіркеуінің шешімімен осы шіркеудің ресми теолог-философы деп жарияланған Фома Аквинский 1125–26 ж. туылып, 1274 ж. қайтыс балды. Негізігі еңбегі: «Теологияның жиынтығы». Ол Аристотельдің іліміне сүйене отырып, белсенді форма (реттілік принципі) мен тұрақсыз және қалыптаспаған материяның (болмыстың әлсіз түрі) арасындағы байланысты түсіндіру арқылы Исус Христостың бойындағы құдайлық (идеялық) және адамдық (материалдық) қасиеттерін теориялық жолмен негіздеуге тырысады.

Дунс Скот ( жж.) шотлаңд схоласты, Аквинскийдің іліміне қарсы сын айтып, құдайдың да, адамның да ақыл-ойы оның ерік- жігеріне тәуелді, сондықтан да құдайдың жігері не істеймін одессе де абсолютті ерікті, ал оның қалағанын істегеннің өзі игілік, денегді уағыздады. Құдай жігерінің арқасында әлемдегі жеке заттарды жаратқан. Ол тек жаратушы ғана емс, сонымен бірге сол заттардың рухани түпнегізі. Осындай рух адама да бар. Адамның рухи (жаны) мәңгі, ал оның денесі кеңістік пен уақытта шектеулі. Рухтың негізгі мақсаты танып біл.

Орта ғасыр араб-мұсылман философиясы. VII ғасырдың басында Түркістаннан Испанияға дейінгі ұлан-ғайыр территорияға араб шапқыншылық нәтижесінде «Араб халифаты» көп халықты мемлекет панда балды. Бұл мемлекетте философия жақсы дамыған, көбінесе ежелгі грек философиялық ойлары қарастырылады. V –VII ғасырда схоластика мен қатар араб философиясы дамы, бірақ оны батыс европалық схоластика мен салыстыруға болмайды. Араб философиясы ислам дініне негізделген. Құран – ислам дініндегі қасиетті кітап. «Құран» араб тілінен аударғанда оқу денег мағынаны берді.

Әбу Насыр Ибн Мұхамед Әл Фараби ( ) философ, ғалым – энциклопедист, шығыс аристотелизмнің басты өкілі, Аритотельден кейінгі «екінші ұстаз» болып табылады. Багдад, Алеппо, Дамаск қалаларында өмір сүрді. Негізгі еңбектері «Ақыл мен түсінік», «Ізгі қала тұрғындарының көзқарасы», «Музыка туралы кітап».

Ибн Сина(латынььь тіліндегі транскрипциясы - Авеценна) Абу Әли Хусеин ибн Абдаллах ( ) – философ, энциклопедист, дәрігер, ақын, математик. Ибн Синаның белгілі еңбектері «Айығу кітабі», «Аман қалу кітабы», «Білім кітабы», «Медицина туралы поэма» өлеңдерін жинақ кітабы және ең негізгі еңбегі «Медицина ғылым каноны» болып табылады. «Медицина ғылым каноны» кітабы латынььь тіліне аударылған, ХІІ ғасырдан бастап Еуропа елдеріне әйгілі балды. Соңғы оқулық болып табылып, европа медицина университетінде бес ғасыр бойы оқытылды. Ибн Синаның ойынша - дүние эманация жолымен панда болады.

Әл Кинди (800 жылы туған) жан-жақты білімді, терең ойлы ғұлама. Еңбектері: метафизика, логика, этика, математика, астрономия, медицина, метеорология, музыка теориясы және оптика сияқты білім-ғылымға арналған. Әл Киндидің ерекше ерлігі Аристотель еңбекткрін грек тілінен арабшаға аударып, оларға түсінік, герменевтикалық талдау беруінде. Оның айтуынша, философия мен шұғылданбақ болған адам Аристотель еңбектерін танудан бастауы керек. «Әрине, әрбір істің басшысы Алла,-дейді, бірақ білім бұлағы Аристотель еңбектерінде».

Араб мұсылман философия сының бағыттары: Шығыс перипатетизмі – араб философия сындағы Аристотельдің идеяларын дамытушы бағыт. Шығыстық перипатетизм өкілдері - Әл-Кинди, Әл- Фараби, Ибн - Сина, Ибн Рушд және т.б. Калам – «спекулятивті теология» - араб-мұсылман философия сының бағыттарының бірі, ол ІХ ғ. басында қалыптасқан және силлогизм мен аналогияға арқа сүйеген араб - мұсылман философия сының бағыты, оның негізі діни беделге сүйену емс, философиялық қағидаға сүйену. Суфизм – (араб тілінен аударғанда «жүн шаг») денег мағынаны білдіреді. Исламдағы мистикалық аскеттік бағыт. Алғашқы суфийлер VIIІғ. соңы- ІХ ғ. басында Ирак және Сирияда жүнек киінген аскеттер болып сана лады. Олар байлыққа және кедейлікке талпынбайтын әлеуметтік активтіліктен аулақ балды. Олар Аллаға махаббатын мистика мен түсіндірді.

ХХ ғ. көрнекті ғалымы Б.Рассел, біріншіден, антик дәуіріндегі Платон мен Аристотельдің арасалмағы туралы. Платон Аристотельден әлдеқайда босым болған. Арабтар осы мәселеде философия тарихында өзгеше бастау фасады, олар Аристотельді бірінші орынға шығарған. Екіншіден, ұмыт болған антиктік философияны тірілтіп, аударып, онымен Еуропа жұртшылығын таныстырып, грек философия сындағы дәстүрді жалғастырушылар, сөзсіз фәлсафашылар. Осындай істің нәтижесінде Еуропада грек, латынььь тілдері қайта жанданды, олар ғылым, білім, өнер, философия тілдеріне айналды. Үшіншіден, арабтар салған дәстүр немсе грек философия сын қайта жаңғырту XI ғ. Батыс Еуропа схоластика сына негіз балды. Бұл туралы кезінде И.Г.Гердер былой деп жазған: «Арабтар болмаса, Гербер де, Альберт Великий де, Роджер Бекон де, Луллия Раймунд та болмас еді. Олардың барлығы Испанияда арабтардан оқыды немсе солардың шығармаларын оқыды». Схоластика деп танылған орта ғасырлық философия: мұсылмандық, иудейлік және христиандықболып бөлінеді. Төртіншіден, араб философтары Еуропалық қайта өрлеу заманындағы интеллектуалдық халге әсері айтарлықтай болған. Фәлсафа араб тілі негізінде ғана емс, ол саяси негіздерде жүзеге асқан феномен. Осы тұрғыдан оның үш тарихи кезеңін көрсетуге болады.

Бірінші кезең: Бағдат халифаты на қатысты, ӘЛ-Кинди, «Таза ағайындар» еңбектеріне байланысты қарастырылатынььь тарихи мәдени кеңістік. Екінші кезең: Халифаттан өзге мұсылман мемлекеттерінің панда болуына байланысты ислам мәдениеті Аравиядан тыс аймақтарда гүлдене баста ты, соның бір көрінісі – Орта Азия мен Қазақстан аумағында ерекше түрде дамыған фәлсафа, оның өкілдері: әл- Фараби, Ибн Сина, Омар Хаям, әл- Ғазали. Бұлар парсы-түркі жұртының ойшылдары. Үшінші кезең: Мұсылман Испаниясындағы Еуропалық фәлсафаның тарихи-мәдени кеңістігі, оның өкілдері: Ибн Бадж, Ибн Туфейл, Ибн Араби, Ибн Рушд.

НАЗАРЛАРЫҢЫЗҒА РАХМЕТ