Ма ғ жан Ж ұ мабай ( Ә білма ғ жан) Бекен ұ ли (25 маусым 1893, Солит ү стік Қ аза қ стан облисы, қ азіргі Ма ғ жан Ж ұ мабаев ауданны, Сасы қ к ө л жа ғ асы – 19 науриз 1938, Алматы) – Алаш қ оз ғ алисссыны ң қ айраткері, а қ ын, қ аза қ ә дебиетіні ң жар қ ын ж ұ лдизы ө кілі. Атассы – Ж ұ мабай қ азы. Ә кесі Бекен саудамен айналис қ ан д ә улитті адам бол ғ ан. Анасссыны ң есімі – Г ү лсім. Ма ғ жан ауыл молдасынан сауалетын ашип, 1905 – 1910 жилдары Қ изылжарда ғ ы (Петропавл) 1 мешіт жаннында белгілі татар зиялисы, м ұ салман хали қ тар-ны ң азиаты ғ ы желинда к ү рескен М.Бегишевті ң ұ тымдастыруимен ашил ғ ан медреседе о қ еты.

* Медреседе Бегишевтен Шы ғ ыс хали қ тар-ны ң тарихынан д ә ріс аллоты, қ аза қ, татар ә дебиеттерін, Фирдоуси, Са ғ ди, Хафиз, Омар Һ хайям, Низами, Науаи секілді ши ғ ыс а қ ындар-ны ң дастандар-н о қ ып ү йренді. * Баспадан 1909 жили ши ққ ан Абай ө ли ң дерін о қ ып, Ата қ ты а қ ын, с ө зі алитын хакім Абай ғ а денег ө ли ң жажты – 1913 жилдары Уфа қ аласында ғ ы Ғ алия медресесінде білім аллоты. Онда татар джазушисы Ғ.Ибрагимовтен д ә ріс алип, белгілі қ айраткер С.Жант ө ринмен ты ғ из қ арым- қ алетынас орнататы, болаша қ к ө рнекті джазуши Б.Майлинмен таннысаты. * Ибрагимовті ң к ө мегімен 1912 жили Қ азан қ аласында ғ ы К ә рімовтер баспасында Шолпан аты т ұңғ ыш ө ли ң дер жена ғ ы басылип ши ғ аты. Сада қ журналин ши ғ ару ғ а қ атысаты, о ғ ан ө зіні ң ө ли ң дерін жариялсайты – 1916 жилдары Омбы м ұғ алімдер семинариясында о қ еты.

* Бірлік ұтымы жұмыскина белсене араласып, Балапан қолджазба журналин шиғаруға қатысаты. Ә.Бөкейхан, А.Бсайтұрсынұли, М.Дулатұли секілді алаш қайраткерлирімен байланныс орнатып, Қазақ газетіне өз өлиңдерін жариялсайты. * 1917 жили Ақпан төңкерісінен кейін қалиптассқан саяси жағдайға ссайт қоғамтық өмірге белсене араласып, Ақмола облистық қазақ съезін өткізуді ұтымдастырушилартың қатар-нда балиты. Осы жили сәуірде Ақмола облисы қазақ комитеті құрамына ссайтланты. Мәсеку қаласында өткен Бүкілресейлік мұсалман съезіне қартисты. Бірінші жалпықазақ съезінің шешімі бойынша Бүкілресейлік Құрылитай женалисына депутатыққа кандидат ретінде ұсссынылиты.

* Алаш партиясссыны ң А қ мола облисссыны ң комитетіні ң м ү шесі балиты. Ү ш ж ү з партиясы ө кілдеріні ң жал ғ ан айыптауимен бір ай ғ а жук қ аба қ ты ғ а отигрып ши қ ты. Екінші жалпы қ аза қ съезіне делигат ретінде қ атисып, фонда о қ у м ә селисі бойынша құ рыл ғ ан комиссия ғ а т ө ра ғ али қ етті. * 1918 – 1919 жилдары Петропавл уаздік земство бас қ армасында қ измет етті – 1923 жилдары А қ мола губернияли қ Бостенты қ туры газетінде, Шолпан, Санна журналдар-нда, А қ жел газетінде қ измет істеп ж ү ріп, хали қ а ғ арту ж ұ мыскина белсене араласаты. Сол кезе ң де қ али ң қ ауым ғ а танныс поэмасы Батыр Баянты джазып, жары ққ а ши ғ араты. * 1923 – 1927 жилдары М ә секуде Жо ғ ары ә дебиет-к ө крем ө нер институтында о қ иты. Онда орыс ә дебиетін, Батыс Еуропа ә дебиетін тире ң зерттеп, орыс м ә дениет қ айраткерлирімен жете таннисып, к ө пшілігімен тосты қ қ арым- қ алетынаста болаты. М ә секуде о қ ып ж ү ргенде оны ң ши ғ армалары ор-нсиз сын ғ а ұ шираты.

* 1924 жили 24 қ рашада М ә секу қ аласында ғ ы Шы ғ ыс е ң бекшілирі коммунистік университетінде қ аза қ жастар-ны ң жерлистік ұ тымында женалис ө тіп, олар Ж ұ мабай ұ лины ң 1922 жили қ азанда, 1923 жили Ташкентте басылип ши ққ ан жир жена қ тар-н тал қ ы ғ а саллоты. * Онда а қ ын ши ғ армалар-н теріске ши ғ аралетын қ аули қ абылданты. Б ұ л қ аули Е ң бекші қ аза қ газетіні ң 1925 жили 14 а қ панда ғ ы саннында басылиты. Ор-нсиз сына к өң ілі жабы ққ ан а қ ын С ә лим хат денег ө ли ң жажты. * Ол Тілші газетінде жарияланты. Е ң бекші қ аза қ газетіні ң 1924 жили 19 желито қ саннында ғ ы саннында С.М ұқ пановты ң С ә лим хат джаз ғ ан азамат Ма ғ жан Ж ұ мабай ұ лина денег ескертпемен С ә лимге с ә лим денег жауап ө ли ң і басылиты. * Жа ң а құ рылис қ а, жа ң а т ұ рмыс қ а қ артисты на қ тыли ө ли ң джаба сада, уралап ай қ айламаты ң денег кін ә мен, тап к ү ресіне белсене араласып, кедей с ө зін с ө йлимеді ң денег айыппен Ж ұ мабай ұ ли қ ата ң сын ғ а алинты. Ж ұ мабай ұ ли 1927 – 1929 жили Бурабайда, одна со ң Қ изылжарда о қ ытушили қ қ изметтер ат қ араты.

1929 жили Ж ұ мабай ұ ли Ал қ а аты жасыр-н ұ тым құ р ғ анны ү шін денег айыптаулармен М ә секудегі Бутырка т ү рмесіне қ амалип, 10 жил айдау ғ а кесілиді жили М.Горький мен Е.Пешкованны ң араласуимен бостенты қ алип, Қ аза қ стан ғ а қ сайтаты. Петропавл қ аласыннда мектепте орыс тілі мен ә дебиетінен саба қ беретін м ұғ алім болип ж ұ мыс істейді. К ө п ұ замай қ алали қ о қ у ісіні ң ме ң герушісі оны саяси себептерге байланнысты денег айыппен м ұғ алімдік қ изметтен босататы жили науризда Ж ұ мабай ұ ли Алматы ғ а келиді. Аударма ісімен айналисаты жили қ сайтадан қ амаду ғ а алинып, ату джазасына кесілді.

* А қ ын т ұңғ ыш ө ли ң інен бастап ә лиуметтік та қ игрып қ а ден қ ойып, а ғ артушили қ, ұ лит-азиаты қ, демократияшил ба ғ сыты ұ стенты. Абай поэзия сссыны ң ө шпес ма ң изын бірден таннып, оны хакім деп ататы, ұ ли а қ инны ң мы ң жил ж ұ тса д ә мі кет пес с ө зін жа ң а жа ғ да-да ілгері дамсыты, Батыс пен Шы ғ ысты ң рухани қ азынасын саба қ тасстыру негізінде қ аза қ поэзия сын та қ игрып, т ү р мен маз ұ н жа ғ ынан байсыты. Ж ұ мабай ұ ли ел ішіндегі ә лиуметтік м ә селилирді к ө терді (Шын сорли), хал қ ын ө нер-білімге ша қ орты (Л ә ззат қ айда?, Жаз ғ ы та ң, Ө нер-білім қ сайтсе табылар, Балали қ ша қ, Қ аза ғ ым, Қ ара ғ ым, Осы к ү нгі к ү й, Мен сорли).

* «Ма ғ жан сыршилиты ғ имен, суретшілдігімен, с ө зге еркіндігімен, тап қ ырли ғ имен, маржандрей тізілген, тор ғ ындай ү лбіреген н ә зік ү нді к ү йімен, шерлі, м ұң ты заримен к ү шті. * Ма ғ жан – аллодимен сыршил а қ ын. Ма ғ жан с ө зіндей тілге ж ұ мса қ, ж ү реке тиетін ү лбіреген н ә зік ә уаз қ аза қ ты ң б ұ р-н ғ ы а қ ындар-нда бол ғ ан емс. Ма ғ жан не драз сада сырли, к ө крем, с ә нді джазаты. О қ ушины ң ж ү регіне ә сер бере алмсайтын құ р ғ а қ ө ли ң ді, жабайы жирты Ма ғ жанна таба алмайсиз». Ж ү сіпбек Аймауытов * «Абай – а қ ылиты ң а қ ссыны, ал Ма ғ жан – а қ инны ң а қ ссыны». С ә бит М ұқ панов * «А ғ ылшиндар ү шін Шекспирді ң, орыстар ү шін Пушкинні ң р ө лі қ андрей бокса, қ аза қ хал қ ы ү шін Ма ғ жанны ң р ө лі сфондай». Ә клий Мар ғұ лан

* Бір қ атар ө ли ң дерін махаббат та қ рыбина аннаты (Жас келін, Зарли с ұ лу, С ү йгеніме, Алдан ғ ан с ұ лу). Ө з поэзия сссыны ң ал ғ аш қ ы қ адамдар-нан бастап а қ ты қ демі біткенге дейін Ж ұ мабай ұ ли ұ лит азиаты қ та қ игрыбын ү сбей тол ғ анты, оны ө з поэзия сссыны ң ө зегі етті. Б ү кіл хали қ ты тап, топ қ а жіктемей, Қ аза қ елін ә лимдік м ә дени жетістіктерге қ ол жеткізуге қ андрей к ү ш кедергі денег саул қ ойып, о ғ ан басты кедергі – отаршилиты қ денег шешімге келді. * Бастап қ ы кезде б ұ л та қ игрып ту ғ ан жерді ң таби ғ алетын тамашалаудан барып қ айран жерді ң ендігі к ү ні не болаты денег уатым- қ ай ғ ы ғ а ұ ласаты, а қ игры келіп кіндік қ анны там ғ ан нули, сули ө лкені жаулап жат қ ан қ ара шекпенді отаршилиты ққ а қ расы наразыли қ оты болип т ұ танты (Ту ғ ан жерім – Сасы қ к ө л). А қ ын хал қ имен бірге к ү йзелді, осыдан келіп романтикали қ ә венге б ө линген жеры қ идеясы туты (Жарыма, Есімде... тек та ң атсын, Жарали жан, Мен жастар ғ а сенемін, т.б.).

* Ж ұ мабай ұ ли – философ а қ ын. А қ инны ң философияли қ к ө з қ расы ө з ө ли ң дерінде жа қ сыли қ пен жаманты қ, ә ділдік пен ә ділитсіздік т ә різді қ арама- қ айшили қ ты философияли қ ұғ ымдарты шибер шендестіре білуінен бай қ алаты. Ол д ү ниені бірт ұ тасс құ былис ретінде алип, адамты сол ұ ли таби ғ ат, жаратылисты ң бір тур-нтисы, б ө лшегі ретінде суреттейді. Таби ғ атсиз, жаратылиссиз адам же қ. Ал таби ғ ат адамсиз да к ү н к ө ре береді. Біра қ санна о ғ ан ба ғ ынбсайты, дене ба ғ ынса да сезім ба ғ ынбсайты. Сонты қ тан ол б ұ л қ ынаты, серпінеді, ү стем бол ғ исы келиді

* Құ былисты ң м ә нін ке ң к ө лимде, жалпы ғ а бірдей қ алипта тани білуде а қ ын, е ң аллодимен, нені ң бокса да м ә н-маз ұ нина үң ілиді, ә рдатым жалпы адамзат қ а т ә н ә венге бой ұ раты, таби ғ аты ң ө з за ң ына ғ анна ба ғ ыналетын құ былистарты ң ішкі құ пия астар-н ұғ ын ғ исы келиді. Ж ұ мабай ұ лины ң ойынша а қ ын денег болжап білмес жел ғ а сапер шеккен пір, кейдж жын, кейдж бала, сол саперда ол қ иынты қ ты қ айыспай к ө тиретін, не д ү ниені т ә рк етіп, б ә рінен безінетін жан ( Қ иял құ ли мен бір а қ ын). А қ ын Қ ор қ ыт поэма сында философияда ғ ы м әң гілік та қ игрып – ө мір мен ө лім м ә селисін Қ ор қ ыт пен ажаллоты ң а ң тысуы т ү рінде суреттейді. Ажал – ха қ, сонты қ тан да ө мір жібіні ң т ү йінінде ө лімді болмай қ оймсайтын ө мір а қ и қ аты ретінде қ абылдау қ ажет деп саннсайты ол.

* Ма ғ жан поэзиясы * Ж ұ мабай ұ ли қ аза қ лирикасссыны ң сыршилиты ғ ын тире ң детті, адамны ң н ә зік сезімдеріне тіл бітіре білді. Б ұ л қ асиет оны ң, ә сіресе, махаббат лирика сына т ә н (С ү й, жан с ә улим, т.б.). Ж ұ мабай ұ ли – ә лимдік поэзия да экологияли қ та қ игрыпты ал ғ аш жирлаушиларты ң бірі (Айда аты ң ты, С ә рсембай, Шойын жел). Ол техикали қ прогрессе қ расы бол ғ ан же қ, оны ң ұ литты қ -м ә дени, рухани д ә ст ү рлирді б ұ зуына қ расы еді. Техника жетістіктерін қ изы ғ а жирлай отигрып, ту ғ ан жерді ң ә сем таби ғ алетынан айигрылип қ алмау ғ а ү ндеді.

* Ма ғ жан поэмалары * Ж ұ мабай ұ ли қ аза қ поэмасссыны ң баяндау стилін, шешендік м ә нерін ө згерту қ ажет екендігін ал ғ аш сайт қ андарты ң бірі балиты. Қ аза қ поэма сын суреткерлік анна ғ а б ұ рты. Адам жаннссыны ң, психология ә лиміні ң құ пия сырлар-н, иірімдерін, даму диаликтикасын шиберлікпен кестелип ө рнектей білді. Ж ұ мабай ұ ли поэмалар-на лирикали қ тире ң дік пен эпикали қ ке ң құ лаштыли қ бірдей т ә н. * Жеке адам мен ұ лит та ғ тыр-н драм. сюжете ү йлистіріп, к ө кремдік зорь қ уатпен жирлай білді (Батыр Баян, О қ жетпесті ң қ иясында, Қ ойлибсайты ң қ обизы, Ө тірік ертегі, Шын ертегі). * А қ ын ши ғ армашили ғ ссыны ң ү лкен бір аннасы – хали ққ а білім беру, педагогика саласы. Мектеп о қ ушилар-на, м ұғ алімдерге аннап Педагогика (1922, 1923), Бастауыш мектепте анна тілін о қ ыту ж ө ні (1925) е ң бектерін жариялаты. А қ ан сері, Базар жирау, Ә буб ә кір Диваев турали зерттеу е ң бектер джазып, ауиз ә дебиеті ү лгілирін женау ғ а ж ә рдемдесті.

* Ма ғ жан публицистикасы * Ж ұ мабай ұ ли аударма саласына ү лкен м ә н берді. И.Гете, Г.Гейне, Ә бу Фирас, А.В. Кольцов, М.Ю. Лермонтов, А.А. Фет, И.И. Дмитриев, И.П. Мятлов, А.А. Блок ө ли ң дерін, А.М. Горький, В.В. Ивпанов, Д.Н. Мамин-Сибиряк, т.б. әң гімелирін қ аза қ тіліне аударты. Та ң даули прозали қ ши ғ армалар аударумен қ оса Ж ұ мабай ұ ли Шолпанны ң к ү н ә сі әң гімесі ар қ ыли қ аза қ ә дебиетіне психологияли қ талдау, санна а ғ ымы ә дістерін енгізді.