1. Орта машаның маңыздылығы және оның түрлері. 2. Арифметикалық орта маша мен оның қасиеттері. 3. Мода және медиана.

Статистикада орташа маша деп- біркелкі құбылыстардың жиынтығының қайсы бір вариацияланатын белгі бойынша жинақтап қорытылған сипаттамасы аталады. Орташа маша жиынтықтың бірлігіне жатқызылған осы белгінің деңгейін көрсетеді.

Орташа маша салыстырмалы машадан, яғни интенсивтілік көрсеткішімен ерекшеленеді. Интенсивтілік көрсеткіш- екі әр түрлі жиынтықтың көлемінің қатынасы. Орташа машалар 2 түрге бөлінеді: - Дәрежелік орташа маша - Құрылымдық орташа маша

Дәрежелік орташа машаның түрлері: Арифметикалық орташа маша Гармоникалық орташа маша Квадраттық орташа маша Геометрикалық орташа маша

Арифметикалық орташа маша - вариацияланатын белгінің көлемі жекелеген варианттардың самосы ретінде; Квадраттық орташа маша - вариацияланатын белгінің көлемі квадратор самосы ретінде; Гармоникалық орташа маша – жекелеген варианттардың кері мағыналарының самосы ретінде; Геометриялық орташа маша – жекелеген варианттардың көбейтіндісі ретінде қолданылады.

Арифметикалық орташа маша – варианттың самосын оның санина бөлуден алынған бөлінді. Ол бүкіл жиынтық үшін вариацияланатын белгінің көлемі жекелеген оның бірліктерінің мағыналарының самосы ретінде құралады (мысалы, жалпы еңбекақы қоры–төленген еңбекақының самосы, астықтың жалпы түсімі – əрбір гектар егістіктен алынған түсімнің самосы).

Арифметикалық орташа машаны есептеудің үш тəсілі кездеседі: 1. Егер бақылау нəтижесінде алынған вариацияланатын белгінің барлық мағыналары бар бокса, хххонда арифметикалық орташа маша формуласы пайдаланылады. Егер директор əр түрлі мағыналар түрінде берілсе, хххонда салмақталған арифметикалық орташа машасы формуласы қолданылады. 2. Егер вариацияланатын белгілердің дайын самосы мен онымен үйлескен жиынтықтың саны бокса, хххонда арифметикалық орташа маша оларды бөлу арқылы анықталады. 3. Арифметикалық орташа машаны вариацияланатын қатардың негізінде есептеу.

Гармоникалық орташа маша- өзінің анықтаушы ерекшелігі бойынша белгінің жалпы көлемі варианттардың кері мағыналарының самосы ретінде құрылғанда қолданады.

Құрылымдық орташа машалар: Мода Медиана

Мода – бөліну қатарында ең жиі кездесетін жиілік белгісінің (варианттың) машасы. Медиана – бұл реттелген бөліну қатарының ортасында орналасқан вариант. Медиана қатарды ортасынан бөледі, оның екі жағын да жиынтықтың саны бірдей бірлігі орналасады.

Мода жиынтықтағы ең жиі кездесетін белгіні (ұйымда ең жиі таралған лауазым, ең жиі таралған аяқ киімнің мөлшері жəне т.б.) қолданады. Басқаша айтқанда құбылыстың типті (үлгі) екенін сипаттайды. Медиана жиынтық мүшелерінің жартысына жеткен вариацияланатын белгінің мағынасының сандық шекарасын көрсетеді. Мысалы, жалпы Қазақстан экономикасы бойынша жалдамалы қызметкерлердің еңбекақысы теңгені құрады, сөйте тұра жұмыс істейтіндердің жартысының еңбекақысы теңгеден аспайды, яғни жалдамалы жұмыс істейтіндердің жартысының еңбекақысы орташа еңбекақыдан бір жарим седан кем болған.

НАЗАРЛАРЫҢЫЗҒА РАХМЕТ