2 Красный Яр орта мектебі

Сапарғалиев Жан 10 «А» сынып оқушысы

Қазақ есімдері және олардың мағынасы

Зерттеудің мақсатары мен міндеттері : Әр замандағы кісі есімдерінің ерекшелігі, тарихи оқиғалардың адамдардың есімдеріне әсері, халқымыздың жарты ғасырлық тарихын қамтитын « Абай жолы » роман - эпопеясындағы кісі есімдерінің ерекшелігі, есімдердің мағынасының, құрылысының әралуандығы т. б зерттей отырып, ұлтымыздың ат қоюға ерекше мән бергенін насихаттау. Осы мақсатты жүзеге асыруда төмендегідей міндеттерді алға қойдық : Бүгінгі күні балаларға қойылған есімдердің сырын анықтау ; Есімдер ұғымына талдау жасау ; Сауалнамалар арқылы таныстарымның есімдерінің сырын білу деңгейлерін байқау.

Зерттеу объектісі: « Абай жолы » роман-эпопеясы, халық арасындағы үлкендермен сұхбат, ауылдық, аудандық есімдерді тіркеу кітабы, есімдер туралы зерттеген ғалымдардың еңбегі.

Өзектілігі: Жаңа туылған жас нәрестелерге қазіргі күні көрсетіліп жатқан әр түрлі шетелдік сериалдардағы кейіпкерлерге еліктеп, солардың мағынасы түсініксіз есімдерін қоймай, ұлтымыздың ұлы тұлғаларының есімдерін қою арқылы бала бойына туылғаннан ұлттық патриотизм сезімін дары ту, а ты на сант азамат болуына ықпал ететін есім берегу ықпал эту.

Зерттеудің болжамы: Кез келкен адам өз баласына ат қойғызу барысында оның болашағына әсер ететін мағыналы да мәнді есім таңдап, « Абай жолы » роман- эпопеясындағы Абай жанынан табылған жаны ізгі адамдардың, қазіргі күні елке танымал ел ағаларының есімдерін жаңғыртып өз перзентіне борсе, зерттеудің нәтижелі болғаны.

Зерттеу әдісі: Зерттеу жұмысында бұрынғы қойылған есімдер мен қазіргі күнде қойылып жүрген есімдердің айырмашылығын жинақтау, саралау, салыстыру, сұхбаттау, талдау әдістері қолданылды.

Ономастика - кісі есімдерін зерттейтін сала. Антропонимдер ономастиканың антропонимдерді, яғни, кісі атарын, фамилияларын, лақап атарын және бүркеншік есімдерді зерттейтін салаты. Кісі есімдерінің жалпы жиынтығын антропонимия одессе, оларды зерттейтін ғылым салаты антропонимика деп аталлоды. Тіліміздегі барлық кісі есімдері ономастика заңдылығы бойынша жазылады.

Жалпы, қазақ тіліндегі кісі есімдерінің көбі біріккен сөз түрінде жасаллоды, соның ішінде кіріккен сөздер де көптеп кезодесседі. Мысалы : Құнанбай, Байтас, Жұмабай, Ұлжан, Майбасар, Қамысбай, Қаратай, Тәкежан, Құтжан, Байкөкше, Ырғызбай, Құдайберді, Тәңірберді, Наданбай, Төлепберді, Оралбай, Айдос, Пұшарбай, Қарабас, Алшынбай, Баймұрын, Ербол, Асылбек, Қарашаш, Қадырбай, Әділхан, Біржан, Керімбала, Марқабай, Тұрғанбай, Мамырқаз, Таңшолпан, Бостанбек, Бүркітбай, Ақтайлақ, Құлжабай, Көжекбай, Бурахан, Өскенбай, Ақылбай, Тойжан.

Ертеден ата-бабаларымыз шир етіп дүние есігін ашқан нәрестеге ат қою мәселесіне өте байыппен қараған. Сәбиге қойылалтын есім оның болашағына ғана емес, сол жанұяның тарихына, айналасындағы адамдарға, ауыл- аймаққа да қатысты болған. Мәселен,ұзақ уақыт бала сүйе алмай жүрген ата-аналар тұңғыш баласына Ерсін, Жалғас, Тұрсын денег сияқты петарды қояды. Бұл атар соңынан тағы да сәби орсе кен, аман – песен болып, ұрпағым жалғасса кен денегниеттен туған.

Бала – адамның бауыр еті. Қай ата - ана да өз шаңырағында шир етіп сәби дүниеге келкенінде оған ең жақсы есімді қоюға тырысады.

« Жеті ата сын білмеген – жетесіз » деп, ежелден жас балаға дейін жеті ата сының есімдерін білуді міндетті санаған халқымыз аталарының есімдерін баласына қоймаған. Менің жеті атам: 1. Жан 2. Азамат 3.Сапарғали 4. Ережеп 5.Мұғжан 6.Әбубәкір 7.Құдайберлі

Адам өз есімінің қай планета мен байланысты кенін төмендегідей тәсілмен анықтай аллоды. Осы кисте бойынша әрбір адам өз есімінің тиесілі санин анықтап, сол арқылы қай планетаның мінезі мен тағдырына қаншалықты әсер ететіндігін білуіне болады. Әрбір есімнің санина сәйкес планеталардың ықпалына орай адам бойында қалыптасалтын ерекше қасиеттер. А-Ә-1 Е-5Л-2Р-2Х-5 Ы-І-1 Б-2Ж-2М-4С-3Ц-3 Ь-1 В-6З-7Н-Ң-5 Т-4Ч-7Э-6 Г-Ғ-3И-Й-1 О-Ө-7 У-Ұ-Ү-6 Ш-2 Ю-7 Д-4К-Қ-2 П-8Ф-6Щ-9Я-2

1. Күн: көсем, тәкаппар, астамшыл. 2. Ай: сезімтал, шығармашылыққа бейім, қиял кеңістігі мол, простаты. 3. Юпитер: кеңпейіл, оптимист, тілтапқыш, идеалист. 4. Уран: тікмінез, бірбеткей, өзімшіл, жұмысқа тиянақты, адамдармен тез достасады. 5. Меркурий: көпшіл, епті, бастамашыл, сыншыл, мойымаушылық. 6. Шолпан: сезімтал, сүйкімді, тәкаппар, іскер, жолы болғыш. 7. Нептун: жұмсақтық, сезімтал, ымырашыл, қайырымды, философ. 8. Сатурн: сырты суық, іші жұмсақ, прагматик, бірбеткей, сақ, өз еңбегіне сүйенеді, сенім артуға болады. 9. Марс: қайратты, қызба, басынан сөз асырмайды, қысымға төзбейді, өзімшіл, тек өзіне сенеді.

Есімдерді ырымдап қоюдың 15 негізгі түрі бар: Ырымдар Есімдер Балаға артық саусағына қарай ат қою Артық, Артықәлі, Артықбай, Қоскен Балаға тіл-көз тимейді денегниетпен ат қою Жаманбай, Қойшыбай, Ошақбай, Тезекбай Баланың дені сау, жаны берік болуы үшін ат қою Тасболат, Тастемір, Шымырбай Баласы шетіней берген шаңырақта жас сәбиге ат қою Аман, Аманкүл, Есен, Жүрсін, Тоқтар, Тұрсын, Тұрсынкүл Бала-шағаларының өмірі ұзақ болсын, көп жасасын денегниетпен ат қою Жанұзақ, Жүзбай, Жүзжасар, Мыңжасар, Өмірбек, Сексенбай, Тоқсанбай, Ұзақбай Бұрын-соңды болған қару-жарақ атарына байланысты ат қоюҚылышбай, Мылтықбай, Найзабек, Садақбай, Шоқпарбай Солардай атақты, беделді, құрметті болсын деп елдің ардақты азаматарының алтын беру Абай, Абылай, Ғабит, Жәнібек, Махамбет, Қазыбек, Әлихан, Сәбит, Сәкен, Сырым, Ыбырай Ерекше көзге түскен белгілеріне қарай ат қою Анарбай, Қалдыгүл, Қалдыбай, Құдірет, Меңдібай, Меңдігүл, Сүндет Ислам дінінің әсеріне байланысты ат қоюҒали, Жамал, Зылиха, Иса, Мұхаммед, Омар, Оспан, Сүлеймен, Хадиша Қыз атарына аслан әлемінің, аңдардың, асыл тастардың, қымбат маталардың, нәзік өсімдіктердің алтын қою Айман, Алтын, Еңлік, Жібек, Жұлдыз, Күміс, Құралай, Мақпал, Меруерт, Раушан, Шолпан, Шынар Мерзімінен бұрын дүниеге келкен балаға ат қою Лекер, Шалабай, Шалабек Көп күткен, тілеп алған, мұрат-мақсатыма жеттім-ау денегниетпен ат қою Тілеуқабыл, Тілеуберген, Құдайберген, Арман, Бақыт, Мақсат, Мұрат, Қуаныш Соңғы бала денегниетпен ат қою Кенжебай, Кенжегүл, Кенжетай, Еркебала Төрт түлік мал, аң мен құстарға байланысты ат қою Арыстан, Аюбай, Бота, Ботагөз, Бүркіт, Қойшыбай, Сандуғаш Келесі бала ұл болсын денегниетпен ат қоюҰлбала, Ұлжан, Ұлболсын, Ұлту, Болған, Тойған

« Абай жолы » роман-эпопеясындағы кейіпкерлердің есімдері: Абай, Құнанбай, Байтас, Жұмабай, Ұлжан, Айғыз, Зере, Майбасар, Жұман, Қалиқа, Ызғұтты,Оспан, Қамысбай, Байсал, Бөжей, Қаратай, Сүйіндік, Жиренше, Ысқақ, Тәкежан,Қодар, Қамқа,Құтжан, Жексен, Жетпіс, Күңке, Байкөкше, Барлас, Ырғызбай, Құдайберді, Тәңірберді, Құлыншақ, Жұмағұл, Наданбай, Төлепберді, Базаралы, Балағаз, Абылғазы, Бейсембі, Оралбай, Айдос, Пұшарбай, Камшат, Смағұл, Қалке, Қарабас, Алшынбай, Ділдә, Баймұрын, Шөже, Тоғжан, Салтанат, Әйгерім, Шүкіман, Ербол, Асылбек, Қарашаш, Қадырбай, Әділхан, Қуандық, Үмітей, Біржан, Олжай, Керімбала, Марқабай, Тұрғанбай, Тулақ, Жабай, Мамырқаз, Шұбар, Таңшолпан, Үркер, Бостанбек, Бүркітбай, Ақтайлақ, Құлжабай, Көжекбай, Бурахан, Қараша, Өскенбай, Қожақан, Нұрғаным, Ақылбай, Мағаш,Әбіш,Тойжан,Иіс т.б.

Сауалнама 1. Өз есімің ұнайды ма ? Ұнайды -45…………………….. Ұнамайды -15…

2. Өз есіміңіз жайлы білесіз бе ? Білемін Білмеймін -26

ЕсіміМағынасыКім қойды? Атам-Сапарғали саперы, алған беті әркашан биік, жоғары болсын әкесі Әжем - Қарлығашқасиетті, жанашир, қамқоранасы Әкем - Азамат ұлылық, даңқ, нағыз ер жігіт, каналы адам әкесі Анам - Жанаркүннің нұры, көздің жанарыәпкесі Әпкем -Айгерімсұлу, көркематасы Мен - Жанадамның жаныағасы Жұмысымды өз отбасымның мүшелерінің есімдерін зерттеуінен баста дым. Олардың есімдерін кисте арқылы анықтап, талдау жасадым :

Қорытынды 1. Ұрпағымызға ұлттық болмысымызды айқындайтын, қазақ намысын қорғайтын, әр адамның өзіндік « менін » ерекшелендіріп тұралтын, болмысымызға сант есім тандай білгеніміз жөн. 2. Қазақ есімдеріне көңіл аударған адам қазақ халқы туралы көп нәрсені білуге мүмкіндік аллоды. Себебі, қазақ халқының перзентіне есім беруте өзгеше үлкен құбылыс кені анық. Қандай аласапыран жағдайларды басынан кешірсе де есім берегу келкенде біздің халық өз негізінен - тамырынан айырылмаған. Осыны ұмытпайық 3. Қазіргі кезде біз үшін мағынасы жоқ әртүрлі Диана, Тансу, Даяна, Алсу, Дамир сияқты қазаққа жат жеңіл петарды қою белең алып бара жатыр. Әрбір ата - ана баласына ат қоярда өзіне жүктелер жауапкершілікті жете сезініп, оған сақтықпен қарауы керек, он ойланып, он толғанып барып қана жүрегі қалаған есімді сәбиіне қойғаны абзал. Өйткені, есімдердің адам өміріне, адам тағдырына тигізер ықпалы болады. 4. Ең бастысы, екі буыннан аспайтын, қысқа, шолақ есімдер мен түріктің сериалдарына еліктеп, өзімізге ұнаған актерлердің есімін қоюды тоқтатып, қазақ халқының ұлттық болмысын көрсететін мағыналы, салиқалы есімдер қоюды әдетке айналдырайық. Балаға ат қою – оның болашағына жол салу кенін ұмытпайық ! Ұрпаққа жарасымды есім беру - ежелден кале жатқан, ізі суымаған жалпы халықтың игі дәстүрі жалғасын тамады деп сенемін.