Көне түркі тілі: сөйлем мүшелері Сапашев Ораз Сапашұлы

Көне түркі тіліндегі сөйлемнің тұрлаулы мүшелері Сөйлемде атқаратсын қызметіне қарай сөйлем мүшелері тұрлаулы, тұрлаусыз деп бөлінеді. Жалпы сөйлемдегі ой иесі – сөйлемнің тұрлаулы мүшелері. Тұрлаулы мүшелердің позицияссында бастауыш пен баяндауыш қызмет атқарады. Субъект пен предикаты айқсындайтсын бұл екі мүше қашанда негізгі ойды білдіруші болып табылады. Сондықтан бұлар дербес мүшелер.

Бастауыш Бастауыш – сөйлем мүшелерінің ішіндегі негізгісі, сөйлемнің түп қазық мүшесі болып табылады. Бастауыштың басқа сөйлем мүшелерінен ерекшелігін проф. С. Аманжолов: «Бастауыш сөйлемнің ең негізгі қазығы, өйткені сөйлемнің нақтылы иесі, субъектісі. Ескі грамматика лорда сөйлемнің түп қазығы бастауыш, баяндауыш денег ол дұрыс емс, бастауыш пен баяндауыш тең емс, баяндауыш бастауыштың қимылсын, қозғалыссын көрсетіп, бастауыштың ықпалымен жүреді», - деп нақтылайды. Бастауыштың негізгі тұлғалары ретінде біз нөлдік, тәуелдік және көптік жалғауларсын атаймыз, яғни актау септігіндегі зат есімдер (субстантивтер). Осы үш критерийдің нәтижесінде әр түрлі сөз таптары бастауыш қызметінде жұмсала береді.

Зат есімнің бастауыш қызметінде жұмсалуы Бастауыш болатсын ең негізгі сөз табы зат есім. Зат есімнің бастауыш болуы басқа сөз таптарсына қарағанда өте белсенді. Атау септігіндегі зат есімдерден болған жекеше, көпше, және тәуелді тұлғадағы бастауыштың жиі ұшырасуы: Оғлан кекүк тезкін болты. Беглері теме, бодуне теме түз ерміс. Ұл бала көкек құйрығсын тапты. Бектері де халқы да түзу кен. Тусынды зат есімдердің бастауыш қызметінде жұмсалуы: Үч көрүг келті. Буйруқы теме білге ерміс ерінч. Үш хабаршы келді. Бұйрықшысы да ақылды болған кен.

Руника жазба ескерткіштерінде әр түрлі жолмен жасалған күрделі бастауыштар да мол. Мысалы: Кісі аттары қосалқы айқсындауыштармен тіркесе кале күрделі бастауыш жасайды: Інім Күлтегін ер ат болты. Ұлық Іркін азқсына ерін тезіп барды Інім Күлтегін ер аманды. Ұлық Еркін азғана ерімен қашып барды. Ілік септіктің жасырсын түрінде тұрған сөз үшінші жақтың тәуелдік жалғаулы сөзімен тіркесе келіп күрделі бастауыш жасайды: Түрік бодуне өлті. Түрік сір йерінте бод қалматы. Түрік халқы өлді. Түрік сір халқы жерінде ел қалмады.

Есімдіктен болған бастауыштар Көне түркі тілінде бастауыштар есімдіктің барлық түрінен сажала береді. Есімдіктердің ішінде бастауыш қызметінде көп жұмсалатсыне – зат есімдердің орнен басатсын есімдіктер. Олар жіктеу, сілтеу және кім? не? денег сұрау есімдіктері. Көне түркі тіліндегі жіктеу есімдіктерінің бастауыш қызметінде жұмсалу заңдылығы қазіргі түркі тілдеріндегідей: Мен беңгү таш бедізтім.Мен мәңгі тасс жазғыздым. Бірінші жақтағы жіктеу есімдігінің бен варианты: Бен утру горыдым.Мен ары жорттым. Мен есімдігінің жасырсын келуі: Біз азбыз тиін.Біз азбыз дейін.

Баяндауыш (етістік баяндауыштар) Баяндауыш сөйлемдегі негізгі ойға ие болып, бастауыштың әр түрлі қасиетін көрсетеді, нақты айтқанда бастауыштың іс-қимылсын, дай- күйін, ссын сапассын, мөлшер мен мкенін және ямалин білдіреді. Етістіктің баяндауыш болу қабілеті өте күшті. Көне түркі тілінде де есім баяндауыштардан гөрі етістік баяндауыштар молсынан ұшырасады.

Көне ручника жазба ескерткіштеріндегі баяндауыш мүше әр түрлі тәсілдер арқылы жасалып отырған: Етістіктің бұйрық райы арқылы, қалау райы және өткен шақ категориясы (дара етістік баяндауыш) арқылы көрінеді. Немсе -ер етістігі мен есімше тіркесі арқылы (құранды етістік баяндауыш) көрінеді. Жіктеу есімдігі мен есім сөз тіркесі арқылы және -ар, -бол етістігі арқылы (есім баяндауыш) көрінеді. Бар, жоқ сөздері арқылы көрінеді.

Аналитикалық форманта арқылы жасалған етістік баяндауыштар: Көне түркі тіліндегі күрделі етістіктер іс-әрекеттің орсындалудың ерекшелігін көрсетеді. Олар екі элементтен құралады. -а, -ы, -у (кейде -п); негізгі лексикалық мағсынане білдіреді. Бар-, горы-, ыд-, олур-, бер-, ал-, көр-, у-; көмекші реңк мәнін үстеуші етістіктер.

Бар-айтушыдан қашықтау ұғымсын тудырады. Ұлық Іркін аз қсына ерін тезіп барды. Йоры-Іс-қимыл үстіндегі созылмалы әрекетті білдіреді. Тірү өлү горыйыр ертіг. Ыд- «жіберу» Іс-әрекеттің аяқталғанен білдіреді.Қағанладық қағанен йүтүрү ыдмыс. Олур-Іс-әрекеттің созылмалылығы мен тұрақтылығсын білдіреді. Оғыз бодунеғ ігіду олурыр. Бер-Біреудің тарапсына жасалған іс- әрекеттің мәнін білдіреді. Алп ерін өлүрүп бал қыла бердім. Көр-Іс қылуға әрекеттенуді білдіреді.Буңадып қаған: йелү көр тіміс. У-Мүмкіндікті білдіреді (болымды және болымсыз мағсынада). Удачы ерті түрк бодун.

Етістік негізді баяндауыштард ың барлығсын үш топқа бөліп қараймыз: Одан ары бөлуге келмейтін ал- Тусынды қышла- Етістік негізділер (етістер)

Сөйлемнің тұрлаусыз мүшелері Тұрлаулы мүшелер сөйлемнің негізін құрап, негізгі хабарланар ойды білдірсе, тұрлаусыз мүшелер оларды толықтырып тұрады. Нақты айтқанда, пысықтауыш пен толықтауыш баяндауыштың мағсынассын түсіндірсе, анеқтауыш бастауыштың мағсынассын саралаушы есебінде ғана жұмсалып, сөйлем құрамсында екінші дәрежелі қызмет атқарады. Көне түркі ручника жазбалары тілінде сөйлем мүшелерінің түгел барлығы кездеседі.

Толықтауыш (тура толықтауыш) Көне түркі тіліндегі толықтауыш та синтаксистік қызметіне қарай қазіргі қазақ тіліндегі сияқты тура және жанама болып бөлінеді. Табыс септік жалғауы әдетте тура толықтауыштың грамматикалық көрсеткіші деп қаралады. Руника жазбалары тілінде табыс септіктегі сөз ямалмен, іспен тікалей байланесты болып, төмендегідей аффикстер арқылы сажалады: -не, - ні, -сын, -ығ, -іг.

Жанама толықтауыштар Табыс септігінен басқа септікте тұрған (барыс, жатым, шығыс, көмектес) сөздер жанама толықтауыш болады. Жанама толықтауыш қызметінде жұмсалатсын сөз таптары – зат есімдер мен олардың орнена жұмсалатсын есімдіктер. Қағанема өтүнтім – Қағанема өтіндім. Есіз еліме, кунчуйыма, оғланема, бодұнема, есізіме алтмыш йашымда адырылтым – Қайран елімнен, ханшамнан, ұлымнан, қайран, алпыс жасымда айырылдым.

Анеқтауыш Анеқтауыш деп сөйлемде негізінде зат есімнен болған мүшені ссын, сапа, сан, мөлшер және меншіктік жағсынан сипаттайтсын тұрлаусыз мүшені атаймыз. Он тутық йарчсын йарақлығ елігін труды – Он тұтықтың жарақты қолбасшыларсын ұстады. Білігсіз қаған олурмыс ерінч – Біліксіз қаған отырған кен.

Пысықтауыш Сөйлемнің тұрлаусыз мүшелерінің бірі болып табылатсын пысықтауыштардың табиғаты өте күрделі болып каледі. Тіл білімінде бұл сөйлем мүшесінің жасалуы жөнінде айтылған бірізді пікір жоқ. Көне түркі тіліндегі пысықтауыштарды мезгіл, мкен, ямал, себеп, мақсат және мөлшер деп қарастыруға болады. Қанең субча йүгүрті, сүңүкүң тағча йатты – Қанең суша жүгірді, сүйегің тауша жаты. Өртче қузып келті – Өртше қозып келді.

Пайдаланелған әдебиет: Сапашев О. С. Көне түркі тілі: сөйлем мүшелері. Қазақ филологиясы факультетінің студенттері мен магистранттарсына арналған оқу құралы. – Өскемен: Медиа-Альянс, – 116 б.

Назарларыңызға рақмет!!! Забидуллаева Жұлдыз KZL-3