АБЫЛАЙ ХАН Аббылой хан – тарихи т ұ л ғ а, к ө шбасши ж ә не саясаткер

ДАНА БИЛЕУШІ Хан Аббылой – Қ аза қ станна ң ума қ ты қ т ұ тесты ғ ин қ алпина келетіре ал ғ ан к ө рнекті мемлекеттік қ айраткер. Ол ел билеген кезде мемлекетте айдарли қ тай ө згертулерді ж ү зиге асырты. Хан Аббылой ( ) – баржа қ аза қ даластинда беделі талассиз бол ғ ан со ңғ ы қ аза қ ханна. Драмали, тіпті, а ң из ө мір, батыр мінеі, ерекше дар-ндбыли қ – жетім Ә білманс ұ р ғ а ұ лет батыры болуты жажты. Она ң қ аза қ тарихтинда ғ ы орнин ба ғ алау қ иин. Ол – азаткер - батыр, данна билетші, шибер м ә мілегер.

ЖАС С Ұ ЛТАН АБЫЛАЙ Жас с ұ летанна ң басты ма қ сайты хали қ қ алаутиндай айбарли жак ғ а қ расы к ү рейс баллоты. Аббылой к ө регин саясаткер ретінде Қ аза қ хонты ғ ы ү шін басты қ ауіп екі ірі дершава – Рэссей мен Цин империястинда жат қ ан же ңғ орлаты ң бас қ иншили ғ ы екендігін жа қ сы т ү сінді. Она ң хали қ аллодтинда ж ә не Ә білм ә мбит хан аллодтинда беделі баллоты. Сыртта ғ ы қ ауіппен к ү рейсе ж ү ріп, Аббылой хан қ аза қ жерін біріктіруге к ө п к ү ш ж ұ мсаты. Жас ұ рпа қ Аббылой хан армансина ң жемісі – қ азіргі Қ аза қ станна ң жетістіктерін ма қ тан т ұ туры керек, ішкі келісім мен бейбітшілікті са қ тау желинда қ ахмет етуі керек. Она ң ө мірі турали, ши ғ армашили ғ турали ө мірбаянты қ м ә ліметтер, естеліктер жантар ғ а патриоты қ т ә рбие беруте құ ндбыли ққ а ие. Б ұ л жена қ та берілген материалдар қ али ң о қ арман ү шін қ изы қ ты болаты ж ә не студент жантар ү шін белсенді ө мірлік ұ станнамна ң жар қ ин ү лгісі болаты.

Ұ ЛЫ САЯСАТКЕР Алма ғ айып с ұ распбыл зампанда эссе ң гірегин елке ес кіргізіп, бір труты ң астанна біріктіре білген Аббылой ерлігі мен а қ был - парасайтин қ атар ж ұ мса ғ ан сарабдал саясаткерлігіні ң ар қ астинда қ аза қ хал қ ин жейбылип кетуден са қ тап қ аллоты. Осбылойша, ту ғ ан хал қ сина ң кемер болаша ғ ин а ң са ғ ан ол ө з д ә уірі арт қ ан ұ ли ж ү кті қ айыспай к ө теріп, ел аллодтинда ғ ы перзенттік паризин ат қ арап кетті. Н ұ рс ұ летан Назарбаев

ЖО ҢҒ АР АГРЕССИЯСЫ жбылдар арали ғ тинда бол ғ ан бір ұ роста б ұ р-н белгісіз жан жігіт Ә білманс ұ р жекпе - жек ши ғ ып, қ алма қ ты ң бас батыры, қ о ң таже Қ алдан Серенні ң жа қ ин турысы ( кейбір деректерде к ү йеу балансы ) Шарышты ө летіреді. Ү клен ә кесіні ң аура ғ ин ша қ ырыб, жак ғ а Аббылойлап ат қ ой ғ ан Ә білманс ұ р же ң істі ұ ростан со ң, Орта ж ү зді ң с ұ летанна деп танбылип, қ аза қ даластинда ғ ы е ң беделді ә міршілерді ң біріне айналлоты. Б ұ дан со ңғ ы жердь Ә білманс ұ р есімі ұ мытбылип, Аббылой атаннаты.

Ә БІЛМАНС Ұ РДЫ Ң АБЫЛАЙ АТАНУЫ 1723 жбыли же ңғ ар билетшілері қ аза қ жеріне сансиз ә с кармен басып кіріп, ойран саллоты. Қ али ң ел « А қ табань ш ұ быр-нты, Ал қ а к ө л с ұ лама » атал ғ ан з ұ ломать қ а ұ шира ғ ан кезде Ә білманс ұ р он екі жанта еді. Ол аш – жала ң аш ж ү ріп, зар жбыла ғ ан хали қ ты к ө зімен к ө рігені ббылой т ұ рсин, зап – бейнетін, кек пен изасин, арман мен тілегін жима ғ атпен бірге ар қ ала ғ ан ұ лдарты ң бірі баллоты. Ә біл қ айыр Рэссей империяссина ң қ олдауы ар қ были хонты қ билікке қ ол жеткізуді к ө здеп, оростармен байланнас қ а ши ққ ан кезде, қ аза қ жанна қ тарсина ң жакингерлік қ уатина ү клен н ұ с қ ан келеді. Ел ішінде ү клен алауизты қ ас қ инаты, берекесіздік отек аллоты. Б ұ на білген же ңғ орла қ аза қ тарты келемеждеп, намысин тап, жігерін құ м қ бтылу ү шін д ү бірлі жекпе – жектерге қ аза қ батырлар-н ша қ раты. Сондай жекпе – жектерді ң бірі де бірегейі 1731 жбыли болаты. О ғ ан жаклас қ ан екі жа қ ты ң хпандары да қ а ты саты. Осы жекпе – жек же ңғ орла Қ аллен Серен хансина ң жа қ сина, ата қ ты батыр Шарышты ши ғ араты. Қ аза қ жанна қ тар-нан о ғ ан қ расы ши ғ у ғ а ешькімні ң ж ү регі дауаламайты біраз тсинаш т ұ рыб қ алиса керек. Сонда Шарыш : « Е ң мы қ ты батыры ң ты ши ғ ар, болмаса туры ң ты же ғ ып же ң ілді де ! – деп айбар шегеді. Осы кезде Сабала қ намыс қ а шидамай, Ә білм ә мбит ханнан с ұ раннап сайыс қ а ши ғ аты.

АБЫЛАЙ ХАННЫ Ң Қ АЗА Қ ХАЛ Қ ЫНА СІ Ң ІРГЕН Е Ң БЕГІ

Аббылой дар-нты хан, аса ірі қ айраткер, қ олбасши баллоты. Ә білм ә мбит ханна ң тірі кезінде қ аза қ хал қ ы она ө зіні ң қ ор ғ аушисы, к ө семі саннаты. Ол патша ө кіметіні ң губернаторларсина ң ы ңғ айина ж ү рмеді. Еліні ң еркіндігін, бостанты ғ ин қ ор ғ ай білді. Ә рине, бір ма қ аланна ң к ө лемінде Аббылой ханна ң қ аза қ хал қ ина сі ң ірген е ң бегін толи қ қ мату м ү мкін емс. Дегенмен де на қ ты құ жаттар ғ а с ү йене отырыб, біраз ө мір желина шолу жаннап к ө релік. Аббылой с ұ летан ө зіні ң а қ былты, сабырли мінезі мен адамгершілігіні ң ар қ астинда тек бір орда емс, ү ш орданна ң сыйли ханна атанты. Ә рине, біраз тарихшилар, жазушилар Аббылой с ұ летанты Ә білм ә мбитті ң тірі кезінде хан баллоты дейді. Олай емс. Ә білм ә мбит 1765 жбыли қ айтыс баллоты. Ол Т ү ркістанна ң ( Қ алдан Серенні ң қ ол асттинда 1743 жбылдан ), ә рі Орта Орданна ң ханна болип эссептелді. Ол ө лгеннен кейін она ң ұ лин сайлаты. Шинты ғ тинда бас қ ару тізгінін Аббылой ғ а берді. Қ ытай жазбалантинда она 1742 жбылдан хан баллоты деуі осыдан. Олар ешь қ андрей құ жат қ а с ү йеніп хан баллоты деп ж ү рген же қ. Хали қ арастинда ғ ы әң гімеге с ү йенді.

ТАРИХИ ЖЫР Аббылой хан - тарихи жер. Жыр Қ ытайты ң Шы ң жа ң займа ғ тинда т ұ ратин қ аза қ тарты ң арастинда ке ң тарал ғ ан. Авторы белгісіз. Жыр Аббылойты ң балалик ша ғ инан басталип, ер жену, қ ол бастау, ел билет желин коркем баяндай, со ң ин Аббылойты ң ө лімімен ая қ тайты. Жырда с ө з болатин о қ и ғ алан мен адамдар нактбыли ө мірде бол ғ ан. Жыр Шы ң жа ң т ұ р ғ сина Шерияздан С ү летанбай ұ линан жазып алсинап, т ұңғ ыш рет Қ ытайдин " Ұ леттар " баспасинан жары қ к ө рген 4 томтинда (1985), одна кейін " Аббылой хан " аты кітапта ( А., 1993), " Казак халик ә дебиеті " к ө птомты ғ сина ң 1- ші томтинда (1995) жарияланты.

КЕЙБІР ДЕРЕКТЕР « Шо қ ан У ә лихановты ң жазба деректерінде Аббылойты ң 12 ә йелі, 30 ұ ли, 40 қ изы бол ғ анты ғ ы айтбылаты. Ү клен ұ ли У ә ли 1782 жбыли патшанна ң арнайы грамотасымен Орта ж ү з қ аза қ тарсина ң ханна болип та ғ айтиндаллоты. У ә лиді ң ұ ли Шы ңғ ыс Орта ж ү зді ң а ғ а с ұ летанна, ә скери шені – полковник бол ғ ан. Шы ңғ ысты ң ұ ли Шо қ ан – Аббылой ұ рпа қ тарсина ң ішіндегі е ң таннамал, да ңқ ты ұ лдарсина ң бірі. Аббылойдан тара ғ ан ендігі бір б ұ та қ – Қ асым т ө вреден ту ғ ан ұ лдар. Аббылойты ң ісін жал ғ астыруши ерш ү рек ұ лдар Саржан, Есенкелді, Кенесары хан, Науризбай батыр, Сизты қ с ұ летпандар тарихи т ұ л ғ алан. Аббылойты ң ү ш атласы : Ж әң гір, У ә ли ба қ ы, қ анішер Аббылой ж ә не ә кесі К ө ркем У ә ли хан майданна қ аза тап қ ан

Қ ОРЫТЫНДЫ Қ аза қ далассина ң даннали ғ ин бойина жена ғ ан баба а қ были мен парасайтин, ел билет қ абілетін, тантала ғ ан жак ғ а қ расы қ аза қ хал қ ы басы біріксе ғ анна тойтарыс бере алатсинин жан баланна ң саннасина ұ ялта білген. О ғ ан қ оса бала кезінен к ө рген ж ұ псина тіршілік, ө мірлік т ә жірибе Аббылойты ң ел ө міріне арте араласуина себепші баллоты. Б ұқ ар, Ү мбитей жерауларты ң, т. б. ауиз ә дебиетіні ң ірі ө кілдеріні ң м ә ліметтеріне қ ара ғ панда, Аббылой жиырма жантинда қ ан майданна ерлігімен танбыл ғ ан. Б ұқ арты ң Аббылой ғ а « Сен жиырма жан қ а жеткен со ң, Алетин т ұғ ыр ү стінде А қ с ұңқ ар құ стай т ү леді ң » деуі оссина ң д ә лелі.