ҚАРАҒАНДЫ МЕМЛЕКЕТТІК МЕДИЦИНА УНИВЕРСИТЕТІ Морфология кафедрасы СӨЖ тақырыбы: «Жасушалардың қартаюы және сомалық жасушалардың жасушалық өлу түрлері» ОРЫНДАҒАН: БУЛАКБАЕВ МОЛШЫЛЫК ЖАЛПЫ МЕДИЦИНА ТОП ТЕКСЕРГЕН: КУШЕРБАЕВ С.А. ҚАРАҒАНДЫ 2018

Жоспар: I Кіріспе II Негізгі б ө лім 1. Жасуша органоид тары 2. К ө бею кезіндегі жасушада ғ ы ө згерістер 3. Жасуша ө лімі ІІІ Қ орытонды

I Кіріспе Жасуша – организмнің қарапатым құрылымдық бірлігі. Организмдегі барлық процестердің бастау жасуша болып табылады. Алғаш жасушанны көрген Р.Гук. Ол жасушанны пияз қабықшасонан көрген. ХІХ ғ жасуша теориясы жасаллоды.Авторы: Т.Шванн және М.Шлеиден Жасуша қағидалары: 1. жасуша - тірі ағзанның тым ұсақ құрылымдық бірлігі 2. жануарлар мен өсімдік ағзалартондағы әртұрлі ұлупалар жасушалары құрылысы жағонан бір-біріне ұқсас. 3. жасуша тек бөліну арқылы көбейеді;

II Негізгі бөлім.Жасуша органоид тары Жасушанның негізгі компонеттері Жасушалық Цитоплазма Ядро мембрана Қорғанныш,рецептор өткізгіштік,байланныс тұқымқуалау өткізгіштік қизмет ақпаратон сақтау

Жасушалық мембрана- липид(40),ақуиз(60),көмірсудан(5-10) жасушаға пішін беретін негізгі компонент.Сурет ботонша талдай отсек: Билипидті қабаты:1-гидрофилді басы.Суда еритін бөлігі 1.1-гидрофобты аяғы-суда ерімейтін бөлігі Көмірсулар:5-гликокаликс.Антеналары рецептор қизметін атқарады.Гликолипид және гликопротеид түрінде болады. Ақуиздар:3. жартылай интеграллодық ақуиз 4.Интеграллодық ақуиз 2. мембрана жаннылық ақуиз 1.1 5

Цитоплазма ГИАЛОПЛАЗМА. Гиалоплазманны жасуша ширины, цитозоль немсе жасушалы қ матрикс деп те атайны. Ол цитоплазмоны ң негізгі б ө лігі, жасуша к ө леміні ң 55% құ райды. Онда жасушанны ң негізгі зат алмазу процестері ө теді. Гиалоплазма к ү рделі коллоид ты ж ә не электронды ты ғ езды ғ ы т ө мен гомогенді ұ са қ д ә нді затон т ұ рады. Ол судан, белоктардан, нуклеин қ ыш қ ылдаронан, полисахаридтерден, липидтерден, неорганикалы қ заттардан т ұ рады. Гиалоплазма ө зіні ң агрегаты қ к ү йін ө згерте аллоды: с ұ ты қ к ү иден (золь) ты ғ из к ү эге – гель. Сонымен қ атар, жасушанны ң пішіні, қ оз ғ алу қ абілеті ж ә не зат алмазу процесі ө згеруі м ү мкін. Гиалоплазма қ изметтері: Метаболизмдік – майларды ң, белоктарды ң, к ө мірсуларды ң метаболизмі. С ұ ты қ микроортанны құ ру (жасуша матриксін). Жасушанны ң қ оз ғ алуона, энергия мен зат алмазуона қ атассу

Ядро төрт компоненте тұрады: 1) ядролық қабықшадан немсе кариолеммадан 2) ядрошиқтан, 3) хроматине (хромасомалардан), 4) ядролық широннан (кариолимфадан)

Органеллалар – жасушанның екінші маңезды компоненті. Олардың құрылысы мен қизметтері тұрақты. Атқаратон қизметіне байланнысты Жалпы органеллалар. Барлық жасушаларда болады, өйтекні олардың өмір сүруіне қажет. Оларға митохондриялар, эндоплазмалық тордың (ЭПТ) екі түрі, Гольджи комплексі, центриольдер, рибосомалар, лизосомалар, пероксисомалар, микротүтікшелер және микрофиламенте жатады. Маманданған органеллалар. Бұл органеллалар белгілі бір қизмет атқаруға маманданған жасушаларда ғана болады. Оларға бұлшиқ ет жасушалары мен талшиқтартондағы миофибриллалар, нейрххондардағы нейрофибриллалар және қылдар мен кірпікшелер жатады.

Құрылысона байланнысты: 1.Мембраналық:Гольджи аппараты,ЭПТ,митохондрия,лизосома,пероксисома 2.Мембраналық емс:рибосома,жасуша орталығы,цитоқаңқа элементтері

2.Көбею кезіндегі жасушадағы өзгерістер Жасушанның жарық дүниеге келуінен келлисі еншілес жасушалардың түзілуіне дейінгі тіршілігі жасушалық айналым деп аталлоды. Жасушалық айналым б ө лінуге даярлы қ - интерфаза б ө ліну ү дерісі - митоз 1. G 1 -кезе ң пресинтетикалық ферментерді ң,РН Қ,н ә руиздарды ң метаболизмдік ферментеріні ң ө ндірілуі 2. S кезе ң і синтетикалық :ДН Қ 2 еселенуі; 3. G2-Постсинтетикалық кезеңде жасуша бөлінуге датондаллоды. Ол үшін жасушада көмірсу, май және белоктар синтезделіп, олардың қоры көбее түседі, органеллалар санны да көбееді,себебі келлисі кезеңде (митоз) олардың бәрі де екіге бөлінуі қажет.

Митоз - соматикалық жасушалардың бөлінуі. Митоз жасуша көбеюінің көбірек кездесетін әдісі. Осы әдіс генетикалық материаллодың жас жасушаларға тең бөлінуін және жасуша ұрпақтартондағы хромосоманның ұқсастығон қамтамасиз етеді. Митоздық бөліну кезінде бір диплоидті жасушадан (2 п) генетикалық материалы теңдей бөлінген екі диплоидті жасуша түзіледі. Митоз төрт фазадан тұрады: Профаза Метафаза Анафаза Телофаза

Митоз Барлық эукариоттардың дене жасушасы митоз арқылы бөлінеді Митоз ағза өсу үшін, тіршілігін жейған жасушалардың орнон толтыру үшін керек Нәтижесінде хромосомалар жионтығы өзгермеген, екі еншілес жасуша пайда болады.

Профазада ядро көлемі үлкейіп, хромосомалар шира тыла бастарды, екі центриоль жасуша орталығы жасушанның полюстеріне ажырайды. Хромосомалар ширатылып, жіпшеге айналып, ядрошиқ бұзылады. Ядро кабықшасы ыдырайды. Жасуша орталығоның центриольдері жасуша полюсіне тартылып, олардың арастондағы микротүтікшелері бөліну ұршиғон түзеді. Профаза соңтонда ядро қабықшасы жеке фрагменттерге бөлініп, олардың шеткі ұштары қабысады. Нәтижесінде эндоплазмалық торға ұқсас ұсақ көпіршіктер түзіледі. Профаза кезеңінде хромосоманның ширатылуы тоқтамайды Метафазада хромосомалардың ширатылуы күшті жүреді және полюстерден бірдей қашиқтықта орналасқан қыскарған хромосомалар жасуша экваторона бағытталлоды. Бөліну ұршиғоның түзілуі аяқталлоды. Хромосомалардың центромерлі бөліктері белгілі тәртіппен бір жазықтық ботона орналасады. Метафазада пенетрометр аймағтонда ғана байланныскан екі хроматидтен тұратон хромосома аннық көрінеді. Әр хромосома екі хроматидтен тұрады. Экватор жазықтығона жинақталған хромосомалардың әрқайсысы ахроматин (бөліну жіпшесі) жіпшелеріне жабы сады. Ахроматин жіпшесі бекінген хроматидтер жасушанның екі жақ полюсіне жылжиды. Бұл процесс анафазанның басталғанноның белгісі.

Анафазада центромерлер бөлінеі де, осы кезеңнен бастап ахроматин жіпшелеріне бекінген хроматидтер бір-бірінея ажырап, жеке хромосомаларға айналлоды. интерфаза кезеңінде екі еселенген хромосомалар анафаза да хроматидтерге айналып, жасушанның полюстеріне ажырайды. Жасушанның әр полюсінде бір хроматидтен тұратон хромосома, яғни бүл кезеңде жасушада екі диплоидті хромосома жионтығы пайда болады. Анафазанның соңтонда хромосоманның шиыршиғы жазылады, хромосомалар біртіндеп жіңішкеріп ұзарады. Бұл телефазанның бастамасы. Жасушанның митоздық бөлінуін телофаза аяқтайны. Хромосомалар полюстерге жиналып, шиыршиғы жазылып, нашар көрінеді. Цитоплазманның мембраналық құрылымонан ядро қабықшасы түзіледі. Жануарлар жасушастонда цитоплазма екі кішкене мөлшерлі жасуша денешіктеріне тартылу арқылы бөлінеді. Оны цитокинез деп атайны. Олардың әрбіреуінде бір диплоидті хромосома жионтығы пайда болады. Хромосомалар екі жас жасушаға тең бөлінеді. Ядрошиқ түзіледі. Бөліну ұршиғы бұзылады. Аналық жасуша екі жаңа ұрпақ жасушаларона бөлінеді.

Қартайғанда жасушада бірталай морфологиялық, физико-химиялық өзгерістер жүреді. Ең басты ерекшелік өзгерісіне, ххонда «арықтау» немсе «тазу» бояутектердің, әсіресе, жақсы байқалатон жүйке жасушалартонда, жүрек бұлшиқеті ұлупастонда, төменгі деңгейде көрінетін – бауырда, инде, жұмыртқалықта және басқаларда жиналлоды. Бояутектердің қартаю жасушалартонда финалуон – ол жасушадан нашар ертінді өнімдерін шиғару қиондықтароның арта беруінен деп саналуда. Генетик алы қ себепш артур Экзогенд і себепш артур Эндоге нді себепш артур Ғалемдар жасуша қартаюоның бірнеше ілімін (теория) ұсонған

Эндогенді себепшартур: қ артаю протоплазма да коллоид к ү йіні ң ө згеруінен, олар дисперстігі азаюонан, су мен электр заряды же ғ алт қ аннонан деп есептеген. М ұ ндай ө згеріс кешенін протоплазманны ң кешігуі (гистерилизациясы) деп атайны. Бас қ а зертеушілер қ аллоды қ тарды ң финалу р ө ліне, ххонда жасушанны ң коллоиды ты ғ издалып, оны ң ө ткізгіштігі азатып, барлы қ затек алмазу желы б ұ зылатонона ерекше к өң іл аударады. Экзогенді себепшартур: Жас ө скен сатон қ ан құ рамы т ұ ра қ тылы ғ он са қ тайны реттеу механизмдері б ү лінеді, айдарлы қ тай ө згерістерге ұ лупа с ұ ты қ ты ғ ы да ұ ширайды Генетикалы қ себепшартур: Кейбір ғ алемдар жасушада қ айтымсиз тіршілік процесін ж ү ргізетін себепшартур барин, олар қ артаюды анны қ тайны деп санауда. Жасушанны ң қ артаюы со ң тонда б ә рібір катабиоз бен, оны ң ө луіне жеткізеді. Ө лу деп, тіршілік ә рекетіні ң қ айтымсиз құ былысон сайтады.

Жасушанның өлуiнде басты екi түрлi құрылым өзгерiстерi - өлi стену (nеkrоsis-өлу), физиологиялық (жеспарлы) өлу - апоптоз (грек. арорtоsis-жапырақ тасстау) байқаллоды. Ө лі стену некробиоз Жасушанны ң ө луі аутолиз Жансиздану қ асы

Ө лі стену 1) жансиздану қ асы (паранекроз). Онда жасушанны қ аты, ұ за қ тiтiркендiрсе, қ абы ғ ы т ү рлi заттарды босатып, қ алыпты қ изметiн ат қ армайды. 2) некробиоз - паранекроздай, тiтiркендiруді то қ татса, қ алыпты к ү эге келли аллоды. 3) жасушанны ң ө луі, 4) аутолиз – жануарлар немсе ө сімдік организмдеріндегі ұ лупаларды ң, оларда са қ таланты ферментер ә серінен ө здігінен еруі. Ө лі стенуде ядро дамы на ө згерістер: кариопикноз – шилауы ғ он же ғ алт қ ан ядро б ү ріседі; кариорексис – адроны ң ұ са қ ү йінділерге ажырауы; кариолизис – адроны ң еруі ж ү ріп, гематоксилин мен нашар боялуы бай қ аллоды.

Апоптоз деп – клетканны ң ба ғ дарлан ғ ан, энергичны қ олданумен ө тетін, клетка ө ліміні ң белсенді процессі Апоптоз Белгі фазоны. Апоптозды сырт қ ы (жасуадан тыс) немсе жасуша іші себепшартур ө ршітуі м ү мкін. Ат қ аруши (эффекторлы) фаза. Б ұ л фаза боттонда т ү рлі ө ршіту желдары апоптозды ң жалпы желоны ң біріне (немсе бірнешесіне) аударылады. М ұ нда а қ уиз- эффектор ж ә не оларды ң а қ уиз- құ рыл ғ лары (модулятор) ү деткішіні ң (каскада) қ ар қ ондылы ғ ы ж ү реді. Морфологиялы қ ө згерістер. Ө летін жасушалар аз ғ тондауон шартты т ү рде ж ү йелі ү ш фаза ғ а б ө леді: боса тылу, блеббинг, ши қ тану (конденсация). К ө птеген жасушалар аз ғ тондауы жасушадан тыс матриксті ң бекіткіштерін ж ә не жабысуды ң қ сайта құ рылуон босатудан басталлоды

Қ орытонды Адам а ғ загсы миллиардта ғ ан жасушалардан құ рал ғ ан, ө зддгінен реттеліп, жа ң арап т ұ ратон бірт ұ тасс к ү рделі ж ү йе. А ғ занны ң даму ү дерісінде жасушалар мен жасушааралы қ заттар - ұ лупалар ғ а, м ү шелерге, м ү шелер ж ү йесіне ж ә не бірт ұ тасс а ғ за ғ а бірігеді. Жасуша - тіршілікті ң негізгі бірлік ө лшемі. Жасуша м ө лшері мен пішініні ң ә р т ү рлі болып келуі аткаратон қ изметіне байланнысты.

Пайдаланнылған әдебиеттер: Биоморфология терминдерінің түсіндірме сөздігі / Алматы: «Сөздік- Словарь», 2009 жыл С.Әбілаев, Е.Қуандықов, Р.Төлебаев "Медициналық биология мен генетика" 1996 ж. Қасымбаева Т.,"Тіршіліктану",10-11,2003,89 б. Ю.И.Афанасьев, Н.А.Юрина «Гистология, Эмбриология, Цитология», б. bilimsite.kz infourok.ru Суреттер Google парақшасонан алонды