К урс тың атауы : Жалпы психологияға кіріспе Автор: П сихологи я ғыл. докторы, профессор Тоқсанбаева Н.Қ. Л екции яның атауы : 3 лекция Психология ғылымының негізгі принциптері, түсініктері және категориялары

Д ЕТЕРМИНИЗМ ПРИНЦИП і Детерминизм – зерттелінетін құбылыстарды факторлардың қол жетерлік бақылауымен заңды түрде өзараәрекеттесетін талқылауды талап ететін ғылыми тайнымның маңызды түсіндірілетін принциптерінің бірі болып табылады. Детерминизм ең алдыменен жағдайдың жиынтығының уақытының алтын –алтын және оны шақыратын себеп (каузаль дық) форматы түрінде жүзеге осады. Детерминизм осы форматының қатарында ғылыми ойлардың реттеушісі болып басқаларда табылады: жүйелік детерминизм (жүйенің жекелеген компоненттерінің тұтастылық қасиетке тәуелділігі), кері байланыс жүйесіндегі детерминизм (оның себептерін тудыруға әсер етеді), статистикалық детерминизм (ұқсас себептерден статистикалық заңдылықтарға бағынатын эффектілер панда ), тұтас детерминизм (мақсаттың предваряющая нәтижесі оның жетістік процесін анықтайды).

ЖҮЙЕЛІЛІК ПРИНЦИПІ Жүйелілік – ғылыми тайнымының түсіндірілетін принципі, олардың ішкі тұтас байланыстылығын яғни олар соның арқасында тұтас жаңа қасиетке ие болады. Жүйелілік и дея сы көпғасырлық тайнымдық тарихқа ие. «Күн жүйесі» немесе «жүйке жүйесі» сөз тіркистері күнделікті сөз қорымызға арте кезден-ақ шенген. Космостың маңызды және үйлесімділігі туралы арте кездегі түсініктерден қазіргі кездегі адам- компьютер және қайғылы оқиғалар типіндегі жүйесі экожүйелік деградациясында туындаған адам ойларының жүйелілік принципін қажет етеді. Жүйелілік бағытты әдіснамалық реттеуші ретінде философ тар «құрастырған» жоқ. Ол шындығында, теориялық мәнділіктен бұрын зерттеу тәжірибеге бағытталды (лабораториялық, эксперименттік жұмыстар). Жаратылыстану зерттеушілерінің өзі ғылымдағы жұмыс істейтін прнинциптердің бірі ретінде көңіл бөлді, яғни жаңа құбылыстар мен маңызды жаңалықтарды табуға болады денег пікірге келді. Мысалы, американдық физиолог Уолтер Кеннон гомеостаз принцип жүйелілігінің синонимі жүйелердің құрамы мен қасиеттерінің динамикалық тұрақтылығы ретінде оны бұзатын факторлардың әрекетіне қарсылық күйін тұрақты сақтай білу деп түсінідірді. Бұл принциптің негізгі мағынасы зерттеуші кез-келген кешенде маңызды міндетті шешетін тепе-теңдікті ұстауы тиіс.

Даму принципі Психологияның ғылым ретінде құрастыру үшін детерминизм мен жүйелілік принципінің қатарында, адамның тұлғасы мен оның психика сының заңдылықтарын объективті зерттеуге бағытталған даму принципі болып табылады. Тіпті Дж. Локк тан генетикалық көзқарасын байқауымызға болады, және сол уақыттан бастап психология қалыптаса бастарды. Сондықтан В. Вундтың психикалық процестерді зерттеуде генетикалық принципті қолдана бастағаны туралы пікірлер кеңінен тарой баста ты. Психолог қарастыратын кез-келген құбылыс, егерь ол оның дамуын зерттеуде пәні болып қалыптасатын бокса, адекватны түсінікке ие болуы мүмкін.Бұл жануарлар психика сын сипаттайтын филогенетик калық процессе, сонымен қатар жануар мен адам онтогенезіне жатады. Тұлғаның дамуындағы пандаланылатын маңызды фактор тарихилық болып табылады, яғни мәдениетті игеру адамзаттың әлеуметтік тәжірибені жинақтауының маңызды жағы болып табылады. Тұлғаның дамуында б биологии ялық фактор әлеуемттікке айналған форма ретінде көрінеді.

Ғылымды талдауда «білім» жоспарынан іс-әрекетке өту бұл категоричны тек оның пәндік мазмұнынан қарастыруды талап етпейді, сонымен қатар проблемалық жағдайды «қамтамасыз ету» ұстынымынан қарастырады. Зерттеушілер ойынан бізге мәлімі, сұрақ-жауап түрі. Мәселені «категориялық кистесін» көрмей тұра, біз оның мәні мен мазмұнын түсіне алмаймыз. Мұндай жағдайда кисте оқулық соңындағы бізге белгісіз есептерді шешуге көмектеседі. Категорияның мазмұны тек белгілі бір сұрақтарды шешуге ұмтылғанда ашылады, және ххонда продуктивті ойды қамтамасыз ететіні қалады. Психологияның дамуына көзқараста ғылымды зерттушілерге үлкен, өзекті мәселелерді алға қояды: психофизбиологииялық (басында оны жан және тән мәселесі деп атауды қабылдады), яғни екі өмірлік функциялардың арасындағы қатынасқа ие – таза соматикалық және психикалықтың өзі, немесе одна да күрделі мәселе психиканың бейнеленетін сыртқы объектіге қатынасы. Оны пси логико-философского хогностикалық деп те атауға болады (грекше. "гнозис" – тайным). Мидағы туындайтын, сол психологиялық продуктілердің тайнымдық құндылықтары туралы сұрақтар, олардың қоршаған орта туралы сенімді мәліметтер берегу қабілеттілігі туралы сұрақтар арте кезден бастап-ақ логико-философиялық талдау өрісінде қарастырылды. Психологияның дамуына байланысты бұл сұрақтарды қарастыру нақты-ғылыми, эмпирикалық жоспарға өтті. Психологиядағы негізгі категороиялар

Ақыл-ой жемісінің олардың сана объектілеріндегі іс-әрекетке тәуелсіз сәйкестілік мәселесі сенсорлық материалдардың құндылығы ретіне тең, күрделі интелектуалды түрінің қайнар көзі ретінде қызмет атқарады ғылыми психология үшін маңызды өзгеріссіз болып қала береді Келесі күрделі мәселе адам психика сының оның әлеуметтік детерминанттарға (психоәлеуметтік мәселе) қатынасының қажеттілілігінен туындайды. Бұл үлкен мәселелер психикалық құбылыстардың жеке детерминацияларының нақты форматына байланысты жекелеген және арнайы зерттеу еңбектерінің тәжірибесінде қайта жасалуда. Егер де Сеченовтың орталық қозу туралы ілімдерін нақты-ғылыми ойларда бейнелейтін боксақ, ххонда ол өз бетінше шартты түрде психофизбиологииялық, психогностикалық, психоәлеуметтік ретінде категориялық мәселелерге айналады. Психофизбиологииялық мәселе түрінде тежелу құбылыстарының нейросубстраттарының ашылуы болып табылады. Психогностикалық мәселе үшін нақты сыртқы әрекеттердің ішке айналуымен түсіндірілетін механизмнің мәніне ие болады (ең соңында, әрине, сөзсіз өзінің объектісіне тайнымдық қатынасын болжамдайды). Психоәлеуметтік мәселе жағдайында тежелу орталықтарын ашу тұлғаның еркін қалыптастыру шорты ретінде жүзеге осады және өзінің мәні бойынша әлеуметтік адамгершілік нормаларын алшақтамайтын мінез-құлық белгілері болып табылады.Сөйтіп, психологияның ең басты мәселесі, категориялық блокатор арқылы шешілетін ( келтірілген мысалда: әрекет –бейне – мотив) доклады түрде Сонымен, осы мәселелерді шешу процесінде психологиялық тайным категорияларының бір-біріне жақындауы жүзеге осады. Өзінің панда болуында категориялар, психологиялық объектілерді өңдеуге мүмкіндік беретін, олардан жаңа мазмұн табатын «инструмент», құрал болып табылатынын біз байқаймыз.Қайта өңдеу процесінде олардың өзі сол объектінің қасиеттерін бейнелей отырып, қайта қалыптосады