Гормондар (гр. hormao қ оздырамын, қ оз ғ аймын) эндокринді бездер немесе эндокриндік қ ызметке қ абілетті жекеленген жасушалар б ө летін тым белсенді органикалы қ биологиялы қ заттар.гр.жасушалар

Аталмыш бездер мен жасушаларды ң шы ғ ару ө зектері болма ғ анды қ тан, олар ө здері б ө летін гормондарын организмні ң ішкі с ұ йы қ ортасына ( ұ лпа с ұ йы ғ ы, қ ан, лимфа) б ө ліп шы ғ арады. Гормондар ө зіні ң химиялы қ таби ғ атына байланысты: стероидты гормондар ғ а (жыныс гормондары, б ұ йрек ұ сті безі қ ыртысты заты гормоны), протеиндік ж ә не пептидтік гормондар ғ а (гипофиз, қ ал қ анша без, қ ал қ аншама ң ы безі, ұ й қ ы безі, б ұ йрек ү сті безіні ң боз ғ ылт затыны ң гормондары), ұ лпа қ анлимфа

ал нысандар ғ а ә сер ету қ ызметіне қ арай: біры ңғ ай салалы ет құ рылымдары мен бездерге салыстырмалы қ ыс қ а мерзім ішінде ә сер ететін кинетикалы қ гормондар ғ а (окситоцин, вазопрессин, адреналин, норадреналин), организмдегі зат алмасу процестерін реттейтін метабодды қ гормондар ғ а (тироксин, кальцитонин, паратгормон,инсулин, глюкагон) ж ә не жасушалар, ұ лпалар мен м ү шелерді ң ө суі мен жетілуін ба қ ылайтын морфогенетикалы қ гормондар ғ а (соматропты гормон, фолликулды жандандырушы гормон, эстрогендер, тестостерон) б ө лінеді.адреналинтироксинкальцитонинпаратгормонинсулинглюкагонгормон

Гормондар - ішкі секреция бездерінен б ө лінетін ұ лпалар мен м ү шелерге ә сер ететін биологиялык белсенді заттар. Гормондарды ң барлы ғ ы а ғ залы қ заттар, себебі, оларды ң біреуі н ә руыздан, екіншісі амин қ ышкылдарынан, ү шіншісі майтектес заттардан құ рал ғ ан. Гормондар ішкі секреция бездерінен б ө лініп, қ ан, лимфа, ұ лпа с ұ йы қ ты ғ ы ар қ ылы бас қ а м ү шелерге жеткізіледі. Ішкі секреция бездеріні ң қ ызметін реттейтін орталы қ - аралы қ мида ғ ы гипоталамус.ішкі секреция бездеріненлимфагипоталамус

Оны к ө ру т ө мпешікасты б ө лімі деп те атайды. Гипоталамус пен гипофизді ң қ ызметі бірімен-бірі ты ғ ыз байланысып, гипоталамустен гипофиздік ж ү йе құ ралады. Ж ү йке ұ лпасынан б ө лінетін гормондар - нейрогормондар деп аталады. Олар қ ан құ рамыны ң т ұ ра қ тылы ғ ын ж ә не зат алмасуды ң қ ажетті де ң гейін қ амтамасыз етеді. Осы ар қ ылы а ғ за қ ызметіні ң ә рі рефлекстік, ә рі гуморальды қ реттелуі ж ү зеге асады.гипофизді ң

Гипоталамус пен гипофизді ң қ ызметі бірімен-бірі ты ғ ыз байланысып, гипоталамустен гипофиздік ж ү йе құ ралады. Ж ү йке ұ лпасынан б ө лінетін гормондар - нейрогормондар деп аталады. Олар қ ан құ рамыны ң т ұ ра қ тылы ғ ын ж ә не зат алмасуды ң қ ажетті де ң гейін қ амтамасыз етеді. Осы ар қ ылы а ғ за қ ызметіні ң ә рі рефлекстік, ә рі гуморальды қ реттелуі ж ү зеге асады.гипофизді ң

Гормондар деп қ ан мен лимфа ғ а немесе қ андай да бір қ уыс қ а шы ғ у жолдары ар қ ылы б ө лінетін ішкі секрециялы қ бездер қ ызметіні ң ө німдері аталады. Химияны ң жетістіктері ар қ асында гормоналды заттар тек қ ана ішкі секрецияны ң белгілі бір бездері қ ызметі ө німі ретінде ғ ана емес, таби ғ атта ке ң ірек кездесетінін атап к ө рсетті.

Мысалы, экстрогендер сия қ ты арнайы заттар тек қ ана ә йел жыныс бездері ғ ана емес, ерлер жыныс бездерімен де ө ндіріледі. Одан ә рі, құ рылымы мен ә рекеті бойынша олар ғ а ұқ сас қ осылыстар ә р алуан ө сімдіктерден табыл ғ ан (хмель, картоп, қ ызылша ж ә не т.б.). 4,4-диоксидифенил (I) сия қ ты қ арапайым қ осылыстарды ң жо ғ ары экстрогенді белсенділігі бар.

Гормондармен бірге жануарлар талшы қ тарыны ң к ө птеген биологиялы қ заттары ә ср етеді, олар: адреналин, серотонин, ангиотензин, гистамин, кинетин ж ә не т.б. Жануартану т ә жірибиесінде жаратылысты ж ә не синтетикалы қ гормоналды репараттарды ң айтарлы қ тай м ө лшеріне ие. Оларды 4 топ қ а б ө луге болады:

- Бірінші топ жануарларды ң эндокринді бездерінен гормоналды заттарды шы ғ ару ар қ ылы алынады. Бір қ атар препараттар (инсулин, адреналин, эстрон) жо ғ ары де ң гейдегі тазартыл ғ ан ж ә не де кристаллды т ү рдегі горманалды заттардан құ рал ғ ан. Б ұ л типтегі к ө птеген препараттарда органикалы қ қ осылыстарды ң кейбір м ө лшері бар. Мысалы, питуитринада гистамин есебінен 5% - ғ а дейін белсенділікті ң ө згерісі болуы м ү мкін, ал гонадотропин негізгі заттар ғ а жа қ ын емес 20 % заттардан құ рал ғ ан.

- Екінші топ – таби ғ и заттарды ң құ рылымына толы қ с ә йкес келетін гормондарды ң синтезделген препараттары. К ө бінесе олар жа қ сы тазартыл ғ ан, оларды д ә лме-д ә л м ө лшерлеуге (дозалау ғ а) болады, біра қ м ұ ндай препараттар ө ндірілуі қ иын бол ғ анды қ тан, аз маз. - Ү шінші топ –гормоналды ә сері бар ө сімдік препараттары, ө кінішке орай, олар ө те аз зерттелген. - Препараттарды ң т ө ртінші тобы ма ң ызды қ ызы ғ ушылы қ білдіртеді таби ғ и гормондар ғ а ұқ сас синтетикалы қ қ осылыстар.

А ғ зада гормоналды препараттар белгілі бір физиологиялы қ ү рдістерге қ атысты ө зіне т ә н қ ата ң ә сер етеді. Негізінен олар зат алмасуды ң барлы қ т ү рлеріне, м ү шелер мен дифференциясына, жыныс белгілеріні ң дамуына, б ұ лшы қ етті ң дамуына ү лкен ә сер етеді. Т ә жірибеде таза гормондардан бас қ а (таби ғ и ж ә не синтетикалы қ ) гормондардан құ рал ғ ан ж ә не эндокринді стандарттал ғ ан ж ә не стандартталма ғ ан деп аталатын ә р алуан препараттар ке ң қ олданылады. Стандарттал ғ ан эндокриндерді ң белгілі бір белсенділігі бар, ж ә не оларды д ә лме-д ә л м ө лшерлеуге болады; ал стандартталма ғ андарды ң белсенділік де ң гейі ай қ ындалма ғ ан.

А ғ зада б ұ л ж ә не бас қ а да гормондарды ң жетіспеушілігі к ө птеген а ғ за ж ү йесіні ң қ ызметтеріне теріс ә сер етеді ж ә не ауыр сыр қ аттар ғ а ә келіп со қ тырады. Мысалы, қ ал қ анша безді ң қ ызметіні ң т ө мендеуі тері асты жасушасыны ң ісуіне, теріні ң ауырсынуына, орталы қ ж ү йке ж ү йесіні ң қ ысымына, а ғ за т ұ ра қ тылы ғ ыны ң т ө мендеуіне ж ә не т.б. ә келіп со қ тырады.

Қ ал қ анша безді ң қ ызметіні ң жо ғ арылауы барлы қ қ олайсыз құ былыстар ғ а ә келіп со қ тырады. А ғ зада ғ ы гормондарды ң жетіспеушілігіні ң ә р алуан негізі болуы м ү мкін ж ә не оны ә рдайым ай қ ындап отыру қ ажет. Мысалы, инсуллинні ң жетіспеушілігі оны ң а ғ зада ғ ы аз м ө лшерде ө ндірілуінен болуы м ү мкін, ол жылдам инсулиназамен ериді, жа ң а қ осылыстар ғ а енеді, одан бас қ а, эфферентті ж ү йені ң құ рылымы олармен ө зара ә серлеспейді.

Гормонды препараттарды ң фармакодинамикасыны ң ба ғ ытына с ә йкес оларды аса жиірек а ғ зада ғ ы жетіспейтін гормондарды толы қ тыру ү шін (гормонны ң кетуі барысына к ө бінесе гормон ғ а қ арсы шы ғ атын немесе гормон ө ндіретін безді ң қ ызметін т ө мендететін фармакологиялы қ құ ралдар қ олданылады); А ғ зада ғ ы гормонны ң жетіспеушілігіне байланысты емес аурулар барысында арнайы фармакотерапия мен фармакостимуляция ү шін қ олданылады. Б ұ дан бас қ а, гормонды препараттарды қ ажет мезгілде жануарларды ң таби ғ и ұ ры қ тандырылуын жо ғ арылату ү шін ж ә не де ауылшаруашылы қ жануарларды ң таза салма ғ ыны ң ө сімін арттыру ү шін, азы қ тандыру шы ғ ындары мен азы қ тандыру мерзімдерін қ ыс қ арту ү шін пайдаланылады.

Со ңғ ы жылдары гормоналды препараттар фармакологиялы қ интенсивті т ү рде зерттелуде. Б ұ л ба ғ ытты ң жетістіктері жа ң а гормоналды препараттарды ң ашылуы мен синтезіне, қ артаюдан б ұ л ә серді ң байланысын аны қ тау ғ а, фармакодинамикасыны ң биохимиялы қ негіздерін ашу ғ а ж ә не т.б. септігін тигізеді. Барлы қ гормоналды препараттар токсинді ж ә не к ө п жа ғ дайларда оларды ң қ ауіптілігі бірден ай қ ындалмайды, ол бірте-бірте дамиды ж ә не ұ за қ уа қ ыттан кейін ай қ ындалады.

Гормоналды препараттар – арнайы ә сері бар к ү шті фармакологиялы қ агенттер. А ғ заны ң физиологиялы қ к ө рсеткіштерін қ айта т ұ ра қ тандыру ү шін к ө бінесе теріс ә серін тигізбейтін препараттарды ң азда ғ ан (доза) м ө лшері керек. Біра қ оларды ң тиімділігі тек қ ана, егер патологияны ң себептері белгілі бол ғ ан жа ғ дайда ғ ана жо ғ ары болады. Жануарлар а ғ засында ғ ы гормонны ң жетіспеушілігі келесі фактормен негізделген: 1. Ол а ғ зада аз м ө лшерде ө ндіріледі; 2. Ол жылдам белсенділігін жо ғ алтады; 3. Жа ң а қ осылыстар ғ а енеді; 4. Эфферентті ж ү йені ң құ рылымы олармен ө зара ә серлеспейді.

Атал ғ ан 4 себептерді ң ә рбіреуі, ө з алдына, ә р т ү рлі факторлармен шартталуы м ү мкін: а) ө ндіруші жасушаларды ң кемуі б) ө ндіруші жасушалар қ ызметіні ң ә р алуан токсин-мен басылуы в) гОрмон синтезіні ң б ө лек топтарыны ң б ұ зылуы.

Гормоналды препараттарды ң кішігірім дозасы айтарлы қ тай к ө птеген физиологиялы қ процестерді ө згертеді, біреулері белсенділікке қ арай, бас қ алары т ө мендету жа ғ ына қ арай оны білу қ ажет. Сонды қ тан гормоналды препараттарды қ олдану бойынша н ұ с қ ауда оларды ң фармакологиясын, қ олдану к ө рсетілімдері мен қ арсы к ө рсеткіштерін на қ ты к ө рсетеді. Эстрогенді препараттар. Ә йел жыныс гармоны – эстрон жыныс бездері фолликулаларымен дигидроэстрон т ү рінде ө ндіруді ж ә не фолликулаларды ң жарылуы барысында т ү зіледі.

Химиялы қ құ рылымы бойынша дигидроэстрон қ аны ққ ан тетрацикликалы қ оксинетон болып табылады. Я ғ ни стероидты құ рылымы бар. Эстрогендер к ө мірсулар, а қ уыздар ж ә не пуриндер алмасуларына ә сер етеді, дезоксирибонуклеазаны белсендетеді, остеобластыларды ынталандырады, лимон қ ыш қ ылы циклыны ң реакциясын жа қ сартады. Олар айтарлы қ тай к ө бею, ұ ры қ тандыру қ ызметін ө згертеді, с ү т бездеріні ң дамуына септігін тигізеді, гипофизді ң белсенділігін т ө мендетеді.

Эстрон (фолликулин) Oestronum (FolUculium) суда ерімейтін, сусыз спиртте ж ә не майларда еритін а қ кристалды ұ нта қ. Буаз жануарларды ң несебінен немесе синтетикалы қ т ү рде алады. 1 мг ЕД құ райды. Биологиялы қ стандартизация барысында стандартты препараттар ретінде, ж ә не де жыныс бездеріні ң гипофункциясы барысында емдік ма қ сатпен қ олданылады. Эстрадиол бензоат-Oestradioli benzoas. Эстрадиол мен бензоатты қ ышкылды ң эфирі. А қ немесе сар ғ ыш кристалды ұ нта қ. Спиртте о ң ай, май мен араластырылма ғ ан майда аз араласады. Эстрадиол дипропионат- Oestradioli dipropions. Эстрадиол ж ә не пропионды қ ыш қ ыл эфирі.

Андрогендер (грекше andros-еркек ж ә не genesis–туу) ер жыныс гормоныны ң биологиялы қ ә сері бар заттар. Жыныс бездері мен б ү йрек ү сті бездеріні ң қ абыршы қ ты қ абатында, кейбір жа ғ дайда жыныс бездерінде құ рылады. Жыныс бездерінде бастап қ ы гормон тестостерон ө ндіріледі.

Тестестеронны ң метаболизмі барысында андростерон, этилхоланол, дегидроандростерон немесе изоандростерон құ рылады. Андрогендер таза к ү йінде б ө лініп алын ғ ан, біра қ б ұ л жа ғ дайда олар т ә жірибе ж ү зінде аз қ олданылады, ө йткені олар қ ыс қ а уа қ ыт қ ана ә рекет етеді. Олардан пролонгациялан ғ ан ә сері бар тестостерон пропионат, тестостерон – дипропионат, тестостерон – фенилпропионат, тестостерона-ацетат немесе метилте-стостеррон препараттар жасалады. Б ұ л препараттар ө те баяу резорбирацияланады ж ә не бір реттік егуден кейін 3 тен 30 т ә улікке дейін ә сер етеді. Гипофизарлы ә сері бар препараттар.

Гипофизді ң алды ңғ ы б ө лігінде 5-тен астам гОрмондар құ рылады: ө су, тиреоидты, паратиреоидты, адренокортикотропты, қ ант құ рамын т ө мендететін гармондар ж ә не т.б. Адренокортикотропты ж ә не гонадотропты гармондарды ң айтарлы қ тай ма ң ызы бар. Адренокортикотропты гармон (АКТГ) – Hormonum aclrenokortico –tropinum (ACTH). До ң ыздарды ң, ірі ж ә не ұ са қ қ ара малды ң гипофизінен дайындалады. АКТГ- амин қ ыш қ ылдарды ң 39 қ алды қ тарынан құ рыл ғ ан к ү рделі полипентид. Оны ң белсенділігі ЕД-мен аны қ талады. Қ олдануды ң ы ңғ айлылы ғ ы ү шін препаратты ЕД АКТГ –ні құ райтын ампулаларда шы ғ арады. Суда жа қ сы еритін лиофилизирленген ұ нта қ. Термот ұ ра қ ты құ р ғ а қ к ү йінде препараттар т ө зімді, ал қ оспалар т ү рінде тез б ұ зылады.

Пролактин-Prolactinum. Ірі қ ара мал мен до ң ызды ң гипофизінен алынады. 1 мл 5 ЕД құ рамында стерильді қ оспа т ү рінде шы ғ арылады. Питунтрин – Pitutrinum. Гипофизді ң арт қ ы б ө лігіндегі аса тере ң зерттелген гармондар оксидоцин ж ә не вазопрессин болып табылады. Окситоцин жатырды ң б ұ лшы қ еттерімен белсендетеді, ал вазопрессин б ұ лшы қ ет жасушаларыны ң, қ ан т ү йіршіктеріні ң, ас қ азан мен ішекті ң жиырылуын жо ғ арылатады. К ө бінесе қ ос гармоннан құ рал ғ ан питуитрин- кешенді препараты қ олданылады. Оны гипофизді ң арт қ ы б ө лігінен экстракциялау жолымен алынады. Б ұ л препарат құ рамында гармондардан бас қ а гистолимин де бар.

Питуитрин М.- Pituitrinum M. Т ү ссіз с ұ йы қ ты ң препаратты ң 5 ЕД -1 мл.ампулада шы ғ арылады. Окситоцин –Oxyzocinum. Б ұ л к ү рделі құ рылымды октапентид. Оны ң циклді ж ү йесі мен аспаргинил, глутаминил, глицил, лейцил, изолейцин, лизин, тирозин, фенилаланин ж ә не цистеинилі бар б ү йірлі тізбегі бар. Окситоцин гипотоламуста ө ндіріледі ж ә не гипофизді ң арт қ ы б ө лігінде жиналады. Осыдан ол фармакологиялы қ препарат ретінде алынады. Со ңғ ы жылдары окситоцинні ң синтезі жасалды. Б ү йрек ү сті безіні ң гармоналды препараттары.

Инсулин-Insulinum. Б ү йрек ү сті безіні ң Лангерганс аралыны ң р –жасушасында болатын гармон. Химиялы қ құ рылымы бойынша б ұ л полипентид, 51 амин қ ыш қ ылыны ң қ алды ғ ы бар, молекулярлы массасы ғ а жуы қ. Қ ал қ анша безді ң препараттары. Тироксин Thyroxinum. Қ ал қ анша безінен алын ғ ан ж ә не синтезделген. Химиялы қ т ұ р ғ ыдан б ұ л – дийодксифелин дийодтирозин немесе тирозинні ң тетрайодопарагидроксифенилді эфир. Тироксинні ң молекуласы йодты ң 65% бар. Таза т ү рде тироксин т ө зімді, су мен спиртте ерімейді.

Тироксин катализатор сия қ ты ә сер етіп а ғ зада ғ ы барлы қ зат алмасуларды жо ғ арылатады. Оны ң ә серінен қ ал қ анша безіні ң келесі препараттары қ олданылады. Құ р ғ а қ тиреоидин ұ нта ғ ы құ р ғ а қ қ ал қ анша безі Құ рамында 0,17-0,23 йоды бар. Дийодтиризин –Diiodthyrosinum. Қ ал қ анша безі құ рамына кіретін амин қ ыш қ ылы.

Қ ал қ анша т ә різді безді ң препараттары. Қ ал қ анша т ә різді безді ң гормондары иондал ғ ан кальцийді ң құ рылуына, оны ң қ ан ғ а ө туіне ж ә не а ғ зада ғ ы тканны ң таралуына м ү мкіндік жасайды. Қ ал қ анша т ә різді безді ң жеткіліксіз т ү рде қ ызмет етуі кальцийді ң алмасуы б ұ зылады, н ә тижесінде қ анны ң ұ юы т ө мендейді ж ә не титанил дамиды.