Фонотика

Фонотика – дыбыс ( олардың жасалу, ай тылу, естілу жағы, түрлері ), әріп, буын, екпін, тасымал, үндестік заңы мәселелерін зерттейді

Дыбыс және әріп Дыбыс – сөздің ең кішкене бөлігі, ол айтылады және естіледі. Дыбыстар өкпеден шыққан ауаның шығуына қарай дауысты дыбыс және дауыссыз дыбыс болып бөлінеді. Әліпбиде 37 дыбыс бар. Дыбыс мистер : ь, ъ, ю, я. Қазақ тіліне тән 9 әріп : ә, ө, ұ, ү, і, қ, ғ, ң, һ Әріп – дыбысты таңбалайтын белгі, яғни дыбыстың жазбаша таңбасы. Алфавит ( әліпби ) – әріптердің рот - ротімен тізілген жиыны. Қазақ тілінің алфавитінде 42 әріп бар : а, ә, б, в, г, ғ, д, е, ё, ж, з, и, й, к, қ, л, м, н, ң, о, ө, п, р, с, т, у, ұ, ү, ф, х, һ, ц, ч, ш, щ, ь, ы, і, ъ, э, ю, я

Дауысты дыбыс Дауысты дыбысты айтқанда, өкпеден шыққан ауа ауыз қуысында кедергіге ұшырамай, еркін шығады. Дауысты дыбыстың саны – 12, олар : а, ә, е, о, ө, ұ, ү, ы, і, и, у, э. Дауысты дыбыс қызмотіндегі әріптер : ё, ю, я

ДАУЫСТЫ ДЫБЫС Тілдің қатысына қарай жуан : а, о, ұ, ы, у жіңішке : ә, ө, е, э, і, и, ү, у Жуан дауыстыны айтқанда, тілдің ұшы кейін тартылып, үсті дөңестенеді, ал жіңішке дауыстыны айтқанда, тілдің ұшы ілгері созылып жіңішкереді Жақтың қатысына қарай ашық : а, ә, о, ө, е, э қысаң : и, ы, і, у, ұ, ү Ашық дауыстыны айтқанда, жақ кең ашылады, қысаң дауыстыны айтқанда, жақ тар ашылады Еріннің қатысына қарай еріндік : о, ө, ү, ұ, у озулік : а, ә, е, э, ы, і, и Еріндік дауыстыны айтқанда, ерін дөңгеленіп алға қарай созылады, озулік дауыстыны айтқанда, озу кейін торты лады.

Дауыссыз дыбыс Дауыссыз дыбыс – өкпеден шыққан ауаның кедергіге ұшырауынан жасалатын дыбыс. Дауыссыз дыбысты айтқанда, өкпеден шыққан ауа ауыз қуысында кедергіге ұшырап шығады. Қазақ тілінде дауыссыз дыбыстар : б, в, г, ғ, ж, з, й, к, қ, л, м, н, ң, п, р, с, т, ф, х, һ, ц, ч, ш, щ,( у ). Дауыссыз дыбыстар үн мен салдырдың қатысына қарай ұяң, үнді және қатаң болып 3- ке бөлінеді. Ұяң дауыссыздардың қатаң сыңарлары бар : б - п, в - ф, г - к, ғ - қ, д - т, ж - ш, з - с.

ДАУЫССЫЗ ДЫБЫС Ұяң дауыссыз дыбыс үннен салдыры босым Ұяң : б, в, г, ғ, д, ж, з Үнді дауыссыз дыбыс салдырдан үні босым. Үнді : й, л, м, н, ң, р,( у ) Қатаң дауыссыз дыбыс тек салдырдан жасалады Қатаң : к, қ, п, с, т, ф, х, һ, ч, ц, ш, щ.

Буын – сөзді айтқан дауыс толқыны, ол 3- ке бөлінеді Ашық буын. Дауыссыз дыбыстан басталып, дауысты дыбысқа аяқталады және тек дауысты дыбыстан тұрады. Мысалы : а - ға, ба - ла, ша - на - ны. Тұйық буын. Дауысты дыбыстан басталып, дауыссыз дыбысқа аяқталады. Мысалы : ат, ант, әдеби - от Бітеу буын. Дауыссыз дыбыстан басталып, дауыссыз дыбысқа аяқталады. Мысалы : бал, тарс, мэк - теп

Екпін сөйлеген кездегі белгілі бір сөздің, буынның және дыбыстың көтеріңкі дауыспенай тылуы

Сөз екпіні сөздегі бір буынның көтеріңкі дауыспен ай тылуы. Мысалы : еңбек, еңбекші Ой екпіні сөйлемдегі бір сөздің көтеріңкі ай тылуы. Мысалы : Бүгін әкем қалаға котті. Әкем қалаға бүгін котті. Дыбыс екпіні сөздегі бір дыбыстың көтеріңкі дауыспен ай тылуы. Мысалы : жара - ай - сың Тіркес екпіні сөйлемдегі күрделі сөздің бір ғана екпңнге ғана болуы. Мысалы : қыпша бел