Қырғыз халқының Манас жирның тарихи - әдеби көркемдік ерекшеліктері

Оны ң қ ыс қ аша маз ұ нынее е ң ал ғ аш қ а ғ аз бетіне т ү сіріп кеткен ХVІ ғ асырды ң бас кезінде Фер ғ кканада уужаса ғ ан Сейфуддин Аксикенти Оны ң қ ыс қ аша маз ұ нынее е ң ал ғ аш қ а ғ аз бетіне т ү сіріп кеткен ХVІ ғ асырды ң бас кезінде Фер ғ кканада уужаса ғ ан Сейфуддин Аксикенти «Манас» жирынан бір ү зіндіні «Нарын қ ол» т өң ірегін мкендейтін бір кісіден Мадияр ғ алыми Альмаши жазып алып, оны «Манасты ң балансы Семетеймен қ оштас қ анны» денег атпен Мадияр журналында бастырып ши ғ рады. «Манас» жирын жинау ғ а бірталай ү лес қ ос қ ан татар м ұғ алімдері баллоды. Оларды ң ішінен е ң ал ғ аш жинаушилар қ атарында Бахтияр Абдул – Уахабты к ө рсэтуге болады. «Манас» жирын жазып алу ғ а ш ұғ был кіріскен кісіні ң бірі– Қ аюм Мифтах. Ол к ө птеген жбыл бойы ауруды, шаршауды керек қ былмай, «Манас» жирны ң толы қ т ү рін жазып аллоды

Жырдың зерттелу тарихы Шоқан Уәлиханұлынан басталады

Шоқан Уәлиханұлы « Манас » жирның Шоқан жазып алған нұсқасын табуға себе покер болған Шоқанның замандас досы, белгілі татар ғалыми Хұсаин Фаизхановтың Шоқанға жазған хаттары болған. Жырдың мазұндық, тілдік келбетіне терең бойлаған ғалым оның « тым ертеде панда болғаннынее » аллодымен этап өтеді. Бұдан кейін ол талдауын « бұл поэманның негізгі тақырыбы – ноғайлы елінің мырзасы Манас батырдың ерлік істерін баян эту. Бұл дастанда қырғыздардың өзі де және қазақтар да ноғайлбылармен тату болып, көрші отырған екі ел болғаннымен, әр қайсысы өз аллодына дербес халық ретінде көрсетіледі » деп жалғастрады.

Әң гіме ( қ ара с ө з) Жыр (эпопея) « Қ ыр ғ ыздар туралы жазбалан» «Ысты қ к ө лиге 1856 жбыл ғ ы сапер к ү нделігінде» «О ң т ү стік Сібір рулары тарихынан жазбалан»

Естеліктер « Мұхтар Әуезовті қырғыздар аса вор құрметпен өзіміздің туған перзентіміз деп танниды. Біз Әуезовтің көзі тірісінде солей дейтінбіз, қазір де солей дейміз. Халқымыздың мұншалық қалтқысыз құрметі Мұхтар Әуезов - « Манас » эпосының асқан білгірі және зерттеушісі, немесе қырғыз әдебиетшілерінің досы және ұстазы болғандықтан ғана емес. Қазақ пен қырғыздың домбыранның қос ішегі секілді өз ара жақын және үндес, біз кешкен тағдырлар, біз өткен желдар, біз кешкен тұрмыс - тіршілік әрқашан біртұтас : өткенде де бірдей еді, қазіргісі де бірдей »

Манас жирның тарихы 1100 жбылға созбылады. Осы жир өзінің көлемімен және мазұнымен ерекшеленеді.

Т ү с к ө ру Перзент а ң сау Ат - ерді ң қ фанаты

Перзент сұрау «Манас» жиры Эпоста қ арт Жа қ опыты ң ұ лсызды ғ ы ү шін наласы ббыл аша берілиген: Бес т ү ліктен мал жилым, Бес ша қ а п ұ леша арам же қ. А қ ыретке бет алсам, Атакелеп артымнан Налып қ алан балам же қ... Эпоста қ арт Жа қ опыты ң ұ лсызды ғ ы ү шін наласы ббыл аша берілиген: Бес т ү ліктен мал жилым, Бес ша қ а п ұ леша арам же қ. А қ ыретке бет алсам, Атакелеп артымнан Налып қ алан балам же қ... Қ аза қ ауыз ә дебиетінде «Алпамыс» батыр « Қ оббыланды» батыр «Шора батыр» «Ер сайын» «Алпамыс» батыр « Қ оббыланды» батыр «Шора батыр» «Ер сайын»

Түс көру « Манас » жиры Бай Жақып түсі түс кен, Бұл оңынан келиген іс кен, Осы түсі шин бокса, Ойратты басқан кісі кен. [7,18] Бір этап өтерлік нәрсе жирда « ойрат » денег сөзі жиі кезеседі және ол мықтбылықтың бейнесі, символы ретінде қолданнбылады. Қазақ ауыз әдебиетінде « Қоббыланды » « Алпамыс » « Қыз Жібек » « Қозы Көрпеш - Баян сұлу »

Бала қан шеңгелден туады « Манас » жиры Жақопытың бәйбішсі ауры толғақпен босанғанда бала қан шеңгелден туады. Бұл халықтың ескі ұғымы бойынша жас сәбидің келешекте жауынгер, батыр, ел билейтін әкім болатындығын сездіретін белгі болып сана лады. Шыңғыс хан « Моңғолдың құпия шежіресінде » Шыңғысхан осбыл аша қан шеңгелден туған денег аңыз айтбылады.

Ат – ердің қфанаты « Манас » жиры Аққұла құса жететін, жарысса озатын теңдесі жеқ жүйрік болып сипатталады. Аққұланның шабысы да сүйсіне жирланған. Манастың аты Аққұла Маралдай ширғап бөлініп, Маңдайында бағы бар, Құлағында шумы ба, Құйыннан ветер жануар, Аттардан шиғып бөлініп, Арқарадай шаңы көрініп, Тар қолтықтан су шиғып, Танаудан қара бу шиғып... Аққұла өтті дырқырап, Тұяғы тиган тастары Тұс - тұсына зырқырап... Қазақ ауыз әдебиетінде « Ер Тарғын » - Тарлан « Қоббыланды » - Тайбурбыл « Қамбар » - Қарақасқа « Алпамыс » - Байшұбар