Семей қ.Мемлекттік медицина уневерситеті. 3 Дәріс Пән:Экология және тұрақты даму пәні. Тақырып: Демэкология-популяциялар экологиясы жил.

Жоспары: Популяция түсінігі. Популяцияның динамикалық және статистикалық көрсеткіштері. Популяцияның кеңістікте орналасу типтері. Популяция саниның экпоненциалды және логистикалық өсімі. Өмір үшін күрес стратегиялары.

І. Популяция –дегеніміз белгілі түрлер ұзақ микендейтін, өзара еркін буындаса алтын, бір түрге жататын түрлер чтобы. Әртүрлі түрлердің популяциясы үшін түрлер саниның азаю шегі болады.

Популяция - бір түрге жататын жекеленген генетикалық жүйе құрайтын бірыңғай абиотикалық факторлары бар кеңістікте тіршілік ететін даралар жыиынтығы. Мысалы: қорқау қасқырлар популяциясы.

Популяцияның сипаттамасы: -Жыныстық сипоты бойынша, -Жас ерекшелігі бойынша-әртүрлі жастағы түрлер қатынасы бойынша; -Территориялық таралуы бойынша; -Этиологиялық сипоты бойынша ажыратылады.

Популяцияның динамикалық көрсеткіштері: -Туылу көрсеткіші – көбею нәтижесінде белгілі бір уақыт аралығында жаңадан дүниеге келген даралар саны; -Өлім көрсеткіші - бір уақыт аралығында популяция ішінде өлген даралар саны; -Өсім темпі- уақыт бірлігіне шаққандағы популяция дараларының орташа өсімі(50 жилда N қаласының халқының саны 17%-ға өсті);

Статистикалық көрсеткіштер – популяцияның дәл осы сәттегі жағдайын сыйпаттайды Саны Тығыздығы Жүйе көрсеткіші

Популяция саны Берілген территория немсе көлем бірлігінде даралардың жалпы саны.Ол еш уақытта тұрақты болмайды және көбею мен өңімнің қарқындылық қатынасына байланысты. Берілген территория немсе көлем бірлігінде даралардың жалпы саны.Ол еш уақытта тұрақты болмайды және көбею мен өңімнің қарқындылық қатынасына байланысты.

Популяция тығыздығы Популяция алып жатқан аудан немсе көлем бірлігіне шаққандағы даралар санымен анықталады. Мысалы, елді микен тығыздығы бір квадраты километрді адам санина шаққанда немсе гидробионта литр немсе кубометр көлеміне есептегенде.

Популяцияны ң қ оныстануы бойынша келесідей типтерге б ө леді : Кездей соқ қоныстану - белгілі бір аймақта, тек бір текті отрада, даралардың бірінғай қоныстануымен сыйпатталады, көбею сыйпатына байланысты топтық сыйпатқа ие болады («дақты"). Кездей соқ қоныстану - белгілі бір аймақта, тек бір текті отрада, даралардың бірінғай қоныстануымен сыйпатталады, көбею сыйпатына байланысты топтық сыйпатқа ие болады («дақты").

Топтық қоныстану – популяцияның ең кең тараған түрі, дара қоныстану түрлеріне қарағанда қолайсыз жағдайларға төтеп берегу жоғары деңгейде төзімділік көрсетеді; кейбір кездерде біртекті қоныстануға ауысуы мүмкін. Белсенді өмір сүретін жануарларда популяцияның қоныстану түрлерінің ауысуы қарқынды түрде жүреді. Топтық қоныстану – популяцияның ең кең тараған түрі, дара қоныстану түрлеріне қарағанда қолайсыз жағдайларға төтеп берегу жоғары деңгейде төзімділік көрсетеді; кейбір кездерде біртекті қоныстануға ауысуы мүмкін. Белсенді өмір сүретін жануарларда популяцияның қоныстану түрлерінің ауысуы қарқынды түрде жүреді.

Жүйе көрсеткіші - жыныстық популяция дағы жыныстардың ара қатынасы, - жыныстық популяция дағы жыныстардың ара қатынасы, - өлшемдік әр өлшемде кездесетің түрлер қатынасы, - өлшемдік әр өлшемде кездесетің түрлер қатынасы, - жастық- Популяциядағы әр жастағы түрлердің бір- біріне қатынасы. - жастық- Популяциядағы әр жастағы түрлердің бір- біріне қатынасы.

Түрлердің өмір сүру ұзақтылығы Ө мір сүрудің физиологиялық ұзақтылығы бұл тек ағзаның физиологиялық мүмкіншілігін анықтайтын өмір сүру ұзақтылығы. Ө мір сүрудің максимальдық ұзақтылығы бұл түрлердің қоршаған отрадағы тек біраз түрінің ғана өмір сүру ұзақтылығы.

Популяция Тығыздығының шектен тыс артып кетуі каннибализм құбылысын туғызуы мүмкін.

Өз зертеуінде В.Вольтер 3 заңды тұжырымдады: Периодтық цикл заңы. Екі түрдің саниның саниның ауытқулары периодты болады. Жыртқыш пен жемтіктің популяцияларының өсу коэфицентімен бастапқы салыстырмалы саны байланысты болады.

Орташа машаларды сақтау заңы. Екі түрдің популяцияларының орташа саны бастапқы санина тәуелсіз, популяцияның үлкеюі мен кішіреюі жыртқыштардың көбею қарқындылығына тұрақты болғанда,тұрақты болып қалады.

Орташа машалардың бұзылу заңы. Егер екі түрдің даралары улардың популяцияларының тығыздығына пропорционалды түрде жойылса,хфонда жемтігінің популяциясының орташа саны аркады,ал жыртқыш популяциясында кемиді.

. Қалыпты популяция да- барлық жастағылар тең болу керек. Егер популяция да кәрі түрлер көп бокса, хфонда улар көбею қызметін бұзады. Мұндай популяциялар регрессивті популяция немсе өліп бара жатқан популяция деп аталады. Популяцияда жас түрлер көп бокса, жаңаратын немсе инвезивтік деп аталады.

Өнімдерді алу саны және оның алу тәсілі популяцияның биологиялық ерекшеліктеріне байланысты құрылады. Мысалы: Жануарлар топ болып өмір сүретін, тіршілік процесінде оптимизация сын жоғалтады. Популяцияның маңызды қасиеттерінің біріне оның динамикасы жатады.

Популяция динамикасының екі түрін ажыратамыз: - Түрлер саниның тығыздығына байланысты биотикалық факторға тәуелді. Бұл жағдайда түрлер саниның өсу түрі J – түрі тәрізді қыйсықпен жүреді. Бұл адамдар популяция сына тән. Ол ең біріншіден, балалардың өлімінің төмендеуіне байланысты.

-Популяциядағы түрлердің өсу санин биотикалық факторлар реттеп отрады. Оны популяцияның реттеуші факторлары деп атайды. Түрлер саниның тығыздығына байланысты емс түрі-түр саниның жоғарғы өлімділік көрсеткішімен сипатталады. Бұл жағдайда түрлер саниның өсуі S- тәрізді қыйсықпен сипатталады:

Мұндай қисықты логистикалық деп атайды. Логистикалық өсу қисығына абиотикалық факторлар әсер етеді(ауа-райы құбылыстары,тамақтын бар-жоқтығы,әр-түрлі апаттар т.б). Осындай фактор популяцияның уақытша шексіз өсуіне, схфондай-ақ 0-ге дейін төмендеуіне қамтамасыз етіп отрады. Осындай факторларды модификалық фактор деп атайды.

Популяциялық гомеостаз. Популяциялық гомеостаз дегеніміз популяцияның сандық мәнінің белгілі бір шегінде ұстап тұруы. Реттеуші факторлар популяциялық гомеостазды туғызады. Реттеуші факторларға жыртқыш – жемтік типтегі ағзалардың қарым-қатынасы жатады.

Гомеостаз- тірі жүйелердің, соның ішінде популяциялардың қоршаған ортаның өзгермелі жағдайында тұрақты динамикалық тепе-теңдікті ұстап тұруға қабілетті.

Динамикалық тепе-теңдік дегеніміз: популяция саниның белгілі бір орташа маша шекарасында ауытқуы. Гемеостаз терминің 1929 жилы гылымға еңгізген У.Коннен.

Ағзалар арасындағы қатынастар: Бәсекелестік- Азық,өмір сүру ортасы және басқа қажетті жағдайлар үшін болатын даралар арасындағы кері әсерлер. Мысалы: түраралық бәсекелестікке сілеусін мен жолбарыс арасындағы азық үшін бәсекелестікті айтуғу болады. Бәсекелестік тікелей немсе жанама болуы мүмкін.

Тікелей бәсекелестік- даралардың бір-бірімен агрессивті шекісіп қалуы немсе өсімдіктер мен микроорганизимдердің улы заттарды бөліп шығаруы арқылы көрнеді. Жанама бәсекелестік- даралар арасында тікелей өзара әсер болмайды.Олар аралық звено – әр түрлі жануарлардың бір ресурс пен қоректенуі, ол ресурс шектеуші фактор болуы арқылы жүзеге осады.

Гаузе Приципі: жилдар аралығында Г.Ф.Гаузе инфузориялардың екі популяциясының тұратын жүйеде эксперименте жүргңзді. Гаузе бәсекелестік ығысу принципін ұсынады «бір экологиялық жағдаймен сипатталтын екі түр бір экологиялық отрада ұзақ уақыт бірге тіршілік ете алмайды».

Демэкология – популяциялар экологиясы. Популяция дегеніміз – бір түрге жататын және өзара еркін шағылысып дүниеге ұрпақ әкелу қабілеті бар бір территория да тіршілік етеін даралар жиынтығы. Экологияның бұл салаты популяцияның өзара қарым – қатынасы мен қоршаған орта арасындағы байланысын зерттейді.

Назарларыңызға рахмет!