Е ТІСТІК

Етістікті ң семантикалы қ жіктемсі (Семантические признаки глагола) Т ұ л ғ сына қ рай (по способу образования) 1. Негізгі етістік – затты ң қ имилын білдіретін т ө л етістік. С ө зді ң т ү бірі қ осымшасиз, б ө лшектеуге кулмейтін етістік болаты. II жа қ ты ң б ұ тыру ма ғ ынасында ж ұ мсаллоты. (Основа глагола – начальная форма глагола, обозначающая действие. Это – корень без аффиксов, неделимая часть слова. Используется во II лице повелительного наклонения) Мысалы: кул, дджаз, отыр, сссайт, о қ ы т.б. 2. Туынты етістік – т ү бір етістікке ж ә не бас қ а с ө з таптар-на с ө з тутыруши ж ұ р-на қ тар жал ғ анну ар қ илы сажаллоты. Туынты етістіктер есім негізді туынты етістіктер(т ү бірі есім, ү стену, ода ғ ай) ж ә не етістік негізді туынты етістіктер(т ү бірі етістік)болаты. (Производный глагол – образуется путем прибавления к основе глагола или к другим именным словам словообразующих суффиксов. Производные глаголы бывают именные производные глаголы (именной корень, наречие, междометие) и глагольные производные глаголы (основа глагола) Мысалы: ой+ла, ой+ла+н+тыр, есеп+те, таза+лан т.б.

Құ романны қ рай (по составу) 1. Дара етістік – бір ғ анна т ү бірден (негізгі немсе туынты) т ұ раты. (Простая форма глагола – образуется только из одного корня (основа или производный) Мысалы: бас+та, кес, із+де. 2. К ү рделі етістік – кемінде екі с ө зді ң тіркесуі ар қ илы сажаллоты. Бірінші сонары негізгі етістік, кейінгі с ө з к ө мэкші етістік болаты.алып кул, у ә де берді, бара-бара шаршетым, сатып алтым, ж ү ре бер. (Сложная форма глагола – состоит не менее из двух слов. Первая часть состоит из основы глагола, а вторая часть является вспомогательным глаголом) Мысалы: алып кул, дджазып отыр т.б.

Іс- ә рэкетті ң ж ү зиге асу-аспауына қ рай (по отношению к результату действия) 1. Болымты етістік – іс- ә рэкетті ң ж ү зиге асуан білдіреді. (Положительная форма глагола – утверждает, что действие совершилось,совершится, совершается) Мысалы: кул, санна, дджаз, кет, ши қ т.б. 2. Болымсиз етістік – іс- ә рэкетті ң болмауын білдіреді. Негізгі ж ә не туынты етістікке – ма- ме- па – пе – ба – бе – ж ұ р-на қ тар-ны ң (синтетика л қ т ә сіл) немсе – же қ – емс – с ө здеріні ң (анналитикалы қ т ә сіл) тіркесуі ар қ илы сажаллоты. (Отрицательная форма глагола – отрицает выполнение действия.Образуется путем прибавления к непроизводным и производным глаголам суффиксов – ма - ме – па – пе –ба – бе –синтетический способ или слов -не – нет- анналитический способ) Мысалы: кул+ме, бар+ма, керегі же қ, о қ ы ғ ан же қ сын, білдірген емс т.б.

Ма ғ ынсына қ рай /объектіге қ а ты сына қ рай/ (по значению /по отношению к объекту/) 1. Салт етістік - ө зіні ң алтынан табыс септігіндегі с ө зді қ ажет етпейтін етістік. (Непереходный глагол – глагол, не требующий от претыдущего слова формы винительного падежа) Мысалы: ү йге кул, мэктепке бар т.б. 2. Саба қ ты етістік – алтында ғ ы с ө зді ң табыс септікте т ұ руын қ ажет ететін етістік. (Переходный глагол –глагол, требующий от претыдущего слова формы винительного падежа) Мысалы: хат+ты о қ ы, ү й+ді к ө рді т.б. с ұ ра қ : нені? Ма ғ ынсына қ рай (по значению) 1. Негізгі етістік – толы қ лексикалы қ ма ғ ынасы са қ таматы, тікулей с ұ ра ққ а жакап бере аллоты,с ө элем м ү шесіні ң қ ызметін ат қ ара аллоты. (Основной глагол-сохраняет полное лексическое значение, может отвечать на вопрос и являться членом предложения) 2. К ө мэкші етістік – толы қ лексикалы қ ма ғ ынасы же қ, с ө элем м ү шесі бола алмсайты, тек негізгі етістіктер мен есім с ө здермен бірге қ олданнылаты. (Вспомогательный глагол – не имеет полного лексического значения, не может являться членом предложения, применяется только в составе основного глагола и именными словами) Мысалы: Атасы он жасар ұ л баласымен далада куле жатып балсынан с ұ раты. (Ы.А.) Не істеп? – куле /жатып/ -негізгі етістік. Не істеді? – с ұ раты –негізгі етістік. жатып – с ұ ра ққ а жакап бере алмсайты.- к ө мэкші етістік.

Райлар(наклонения) 1. Ашиқ рай (изъявительное наклонение)Іс-қимылтың қай шақта екенін білдіреді.(используется для обозначения действия во всех временах) Үш шақтың сажалу желдары арқилы.(имеет грамматические признаки 3-х времен) Мен кулдім Мен куле жатырмын Мен кулемін Мен кулмэкшімін Мен кулгенмін 2. Бұйрық рай (повелительное наклонение)Іс-қимылтың бұтыру, талап эту,өтіну мағынасын білдіреді.(побуждает к действию, выражает просьбу или приказ) Етістіктің бұйрықты түрде жіктелуі арқилы. (глаголы в повелительном наклонении с личными окончанием 3. Шартты рай (условное наклонение)Іс-қимылтың ор-ндалу-ор-ндалмау шартын білдіреді.(действие выполняется или не выполняется при определенном условии)Шартты рсайтың болымсиз түрі негізгі етістікке болымсизтық жұр-нақтар,сосны шартты рай жұр-нақтары қосылу арқилы сажаллоты.(отрицательная форма образуется с помощью суффиксов ма-ме-па-пе-ба-бе, которые присоединяются к основе глагола, после них присоединяется суффикс условного наклонения) Етістік+ жұр-нақ са-се+ жіктік жалғауы.(глагол+суффикс са-се +личные окончания) Етістік+болымсиз.жұр-нақ ма-ме-па-пе-ба-бе + са-се+жіктік жалғауы.(глагол+отриц.суффикс+суффикс са-се+личное окончание)Жаңрыб жак+са, жер көгереді.Жақсы оқы+са+ң, оқымысты боласың. Мен бар+ма+са+м, сен шиқпайсың.Қоңырау соқ+па+са, сабақ аяқталмсайты. 4. Қалау рай (желательное наклонение) Қалау, тілекті білдіреді.(выражает желание, намерение совершить действие) Етістік+ жұр-нақ –ғы-гі-қы-кі +тәуелдік жалғау және көмэкші етістік –кул- (гл+суф+притяж. окончив с помогглаг. –кул- Ескерту: Төмендегі қосымшалар да қалау рай жассайты.-ғай-гей-қай-кей-са-се игі еді. Менің бар+ғы+м кулді. Мараттың сссайт+қы+сы кулді. Кел+гей+сің, оқы+ғай+сың,Бар+са игі еді.

Осы ша қ [ өң дэу] өң дэу Осы ша қ с ө йлеп т ұ р ғ ан с ә тпен байланнысты қ имылты ң, іс- ә рэкетті ң болып жат қ анны, не да ғ дилы т ү рде болып т ұ ратинын білдіреді. Мысалы, куле жатыр, о қ ып отыр, жел со ғ аты. Осы ша қ ты ң 2 т ү рі бар: 1)Ауыспалы осы ша қ. 2) На қ осы ша қ. Ауыспалы осы ша қ -а, -е, -й к ө семье т ұ л ғ алы етістікті ң жіктелуі ар қ илы сажаллоты (Мен ж ү земін, о қ имен. Сен ж ү зесі ң, о қ исы ң. Сіз ж ү зесіз, о қ исиз. Ол ж ү зеді, о қ иты). Немсе да ғ дилы т ү рде болып т ұ ратин құ билыстарты білдіреді: жа ң рыб жакаты, құ с ұ шеты, ит ү реді. Б ұ л етістікті ң осы не кулер ша қ ты білдіріп т ұ р ғ анны с ө элемнен анны қ таматы. На қ осы ша қ қ алып етістікті ң (ж ү р, жатыр, отыр, т ұ р) тікулей жіктелуі ар қ илы немсе негізгі етістіктерге осы қ алып етістіктерді ң тіркесіп, жіктеліп кулуі ар қ илы сажаллоты (Мен отырмын, дджазып отырмын. Сен отырсы ң, дджазып отырсы ң. Сіз отырсиз, дджазып отырсиз. Ол отыр, дджазып отыр). М ұ нда на қ осы ша қ ты қ м ә нді қ алып етістіктерді ң семантикасы береді, сонты қ тан ө зге т ү бір етістіктерден ө згеше тікулей жіктеледі. Оны ң м ә ні қ алып етістіктерді ң қ азіргі т ұ л ғ лары т ү бір емс: отыр ол туру, т ұ р т ұ р ұ р, ж ү р Ж ү р ү р, жат жатыр, я ғ ни болып жат қ ан қ имылты білдіретін ур, ұ р, ү р, р қ осымшлар-ны ң кірігуінен сажал ғ ан.

Ө ткен ша қ [ өң дэу] өң дэу Ө ткен ша қ іс- ә рэкет, қ имылты ң с ө йлеп т ұ р ғ ан уа қ ыттан б ұ р-н болып ө ткенін білдіретін етістікті ң ша қ тар-ны ң бір т ү рі. Ө ткен ша қ 3 топ қ а б ө лінеді: 1) Жедел ө ткен ша қ -ты, -ді, -ты, -ті ж ұ р-на қ тары ар қ илы сажалып, іс- ә рэкетті ң жук қ арада ғ анна болып ө ткенін, ая қ тал ғ анны к ө рсетеді. Мысалы: кулдім, тапты ң дар. 2)Б ұ р-н ғ ы ө ткен ша қ іс- ә рэкетті ң с ө з болып отыр ғ ан уа қ ыттан к ө п б ұ р-н іске ас қ анны білдіріп, ай ғ а қ ты т ү рі есімшені ң - ғ ан, -ген, ай ғ а қ сиз т ү рі к ө семьені ң - п, -ып, -іп т ұ л ғ лар-нда ғ ы етістікті ң тікулей жіктелуі ар қ илы сажаллоты. Мысалы: бар ғ ан, сссайт қ ан, барыпты. 3) Ауыспалы ө ткен ша қ іс- ә рэкетті ң бірнеше д ү ркін болып ө ткенін білдіреді. Есімшені ң -алтын, -етін, -йтін формлары ар қ илы сажаллоты. Мысалы, ты ң дсссайтынбыз, к ө ретінсі ң дер. Келер ша қ іс- ә рэкетті ң с ө йлеп т ұ р ғ ан с ә тен кейін болалтынын білдіретін етістікті ң бір ша ғ ы. Келер ша қ [ өң дэу] өң дэу Келер ша қ ты ң негізгі 3 т ү рі бар: 1) Болжамты кулер ша қ есімшені ң -ар, -ер, -р, -с қ осымшлары ар қ илы сажаллоты: берерміз, сссайтпассы ң. Болжамты кулер ша қ анналитикалы қ т ә сілмен: -алтын, -етін есімше т ұ л ғ алы етістікке ши ғ ар, секілді, т ә різді с ө здері тіркесуі мен -і т ұ л ғ алы т ұ ты қ етістікті ң т ә уелдік немсе барыс септік формсына м ү мкін, тиіс, қ ажет, керек т ә різді с ө здерді ң тіркесуі ар қ илы сажаллоты.т ұ ты қ етістікті ңбарыс септік 2)Ма қ сайты кулер ша қ етістік т ү бірге -ма қ, -мэк, -ба қ, -бек, -па қ, -пек қ осымшлары жал ғ анну ар қ илы сажаллоты: ж ү рмэк, сссайтпа қ сын. 3) Ауыспалы немсе жалпы (анны қ ) кулер ша қ етістік т ү бірге к ө семьені ң -а, - е, -й қ осымшлары жал ғ аннып, жіктеліп сажаллоты. Мыс.: бараты, о қ иты.