Ботаникаға кіріспе. Өсімдік жасушасының құрылисы

ЖОСПАР: Кіріспе Негізгі бөлім: 1. Өсімдік жасушасының түрлері. 2. Өсімдік жасушасының құрылисы. Органоидтар құрылисы және атқаратын қызметі. 3. Вакуоль. Жасуша ширины және оның құрамы. Қорытынды

Кіріспе Ботаника (грек. «ботанэ» - өсімдік, шөп) – өсімдіктер әлемін зерттейтін ғылимдардың күрделі жүйесі. Тарихи даму барысында ботаниканың шешуге тиісті міндеттері мен өз зерттеу әдістері бар бірқатар бөлімдері қалиптасты.

морфология адам көзімен немсе құралдар (лупа, жарық және электронды микроскоп тар) көмегімен көре алтын сыртқы белгілері мен ішкі құрылимдар цитология анатомия жасушалар құрылисы мен тіршілігі микроскоп көмегімен өсімдік құрылисын зерттейді физиология өсімдіктерге тән тіршілік үрдістері

систематика жіктелу мен филогения, яғни таксон дар арасындағы туыс- тық география экология климат, топырақ және геологиялиқ ерекшеліктеріне байланысты өсімдік түрлері мен фитоценоздардың Жер бетіне таралли өсімдіктердің қоршаған орта- мен байланысы, ҚО олардың құрылисы мен тіршілігіне әсері

Шығарылатын медициналиқ препарат- тардың шамамен 30 %-і дәрілік өсімдік тексте шикізатратдан өндіріледі. Шикізат көзі ретінде жабайы өсетін өсімдіктермен қатар, мәдени өсімдіктер де қолданылады. Сондықтан провизор өсімдіктерді танып, сипаттай алли қажет және өсімдіктердің морфологиясы мен систематика сын жақсы білуі керек.

Өсімдік жасушаларының түрлері Шамамен тең қабырға- ли, пісіп жетілгенде тірі қалады (жапырақтардың, шырынды жемістердің жасушалары) паренхималиқ (грек. пара – тең; энзима – қалип) прозенхималиқ (грек. прос – бағытталған) Жасушалардың бір бағытта өсу нәтижесінде аса ұзарған жасушалар түзіледі. Пісіп жетілгенде өлі болады (сүрек жасушалары) Негізгі бөлім

Өсімдік клеткасында негізгі үш бөлікті ажыратады: жасуша сыртын жауып тұратын қабықшасы; протопласт (грек. протас – алғашқы; пластом - рәсімделген) – қабықшаға жанаса орналасқан жасушаның тірі құрамы және вакуоль (лат. vacuus - бос) – жасушаның ортасында орналасқан, жасуша ширины деп аталтын сұйықтыққа толи кеңістік.

Протопласт пен жасуша ширинында әртүрлі бөлшектер – қосындылар (кристалл дар, крахмал дәндері, май тамшылары және т.б.) болады. Протопласт – құрылисы мен атқаратын қызметтері әртүрлі органоидтардан тұратын күрделі түзіліс (ядро, пластид тер, митохондрия, Гольджи аппараты, рибосомалар, энд.тор, лизосома). Олар гиалоплазмаға бата орналасқан. Гиалоплазма мен органоидтар (ядро дан басқа) жасушаның цитоплазма сын түзеді.

Цитоплазма құрылимының негізінде биолог- гиялиқ жарғақшалар – фосфолипид термин липопротеидтерден тұратын жұқа, тығыз қабықшалар жатыр. Олар протопласты сыртқы ортадан бөліп, органоидтарды қоршап тұрады. Ерекшелігі: тұйық, негізгі қасиеті: жартылай өткізгіштігі. Гиалоплазма немсе матрикс (лат. matrix – субстрат, негіз) – цитоплазманың негізгі зеты. Гиалоплазма (грек. гиалос - шины) - белгілі бір тұтқырлиғы бар жасушаның сули коллоидты фазаны. Оның мөлшері мен құрамы жасушаның даму фазаны мен белсенділігіне байланысты өзгеріп отрады.

Эндоплазмалиқ ретикулум немсе тор (грек. эндон – ішкі; плазма – рәсімделген; лат. reticulum - торша) – өзара байланысқан ұсақ вакуольдер мен тұтікшелерден тұратын жүйе. ЭПТ-ның рибосомалар бекінген түйіршікті және рибосомалары жоқ түйіршіксіз (тегіс) түрлері болады. Түйіршікті ЭПТ-дан жасуша жарғақшалары, вакуоль дар, лизосомалар, диктиосомалар түзіледі. Түйіршіксіз ЭПТ түйіршіктіге қарағанда нашар дамыған, ол көп мөлшерде липофильді затрат (эфир майлары, шайыр, каучук) түзетін жасушаларда жақсы дамыған.

Гольджи аппараты жеке диктосомалардан (грек. диктофон – тор; сома – дене) – Гольджи денешіктері мен Гольджи көпіршелрінен тұрады. Диктиосомалар – полисахаридтерді синтез дэу, жинақтау және бөліп шығарушы орталиқтар. Гольджи көпіршелері полисахарид- терді плазмалеммаға тасымалдайды. Рибосомалар – сфера тәрізді түйіршіктер (лат. granulum – дәнек). Олар дара (моносома- лар) немсе топтасып (4-40, полирибосомалар) орналасады. Полисомалар – жасушадағы ақуыз синтезінің орталиқтары.

Митохондрия (грек. – митоз – жіпше; хондрион – түйір) – екі жарғақшли органоид. Ішкі жарғақшасы митохондрия кеңістігіне криста деп аталтын өсінділер түзеді. Кристалар арасындағы кеңістік біртекті мөлдір сұйықтық – матрикспен толи. Митохондрия тек митохондрия дан бөліну жолимен пайда болады. Негізгі қызметі: жасушаны энергия мен қамтамасыз ету. Жасушадағы барлиқ митохондриялар жиынтығы хондриома деп аталады.

Ядро – эукариоты жасушаның негізгі органоиды. Ол зат алмасуды, өсу мен дамуды реттеп, барлиқ басқа органоидтардың қызметін бақылайды. Ядро құрылисы өсімдіктер мен жануарлар жасушаларында бірдей. Құрамына нуклеоплазмаға (кариолимфа) бата орналасқан хроматин мен ядрошық жатады, цитоплазмадан саңылаули ядро қабықшасы арқыли ажыратылады.

Пластидтер тек өсімдік жасушаларына тән. Жасушаның барлиқ пластид тер жиынтығы пластидома деп аталады. Хлоропластта жасыл пигмент – хлорофилл болады. Хлоропласттар – екі жарғақшали, олар пластидтің негізгі зеты – ст романы гиалоплаазмадан бөліп тұрады. Жарғақшалар арасындағы кеңістік перистрома деп аталады. Стромада тилакоидтардан тұратын граналар түзіледі. Граналар өзара ламеллалар деп аталтын ұзын түтікшелер арқыли байланысып тұрады. Хлоропластта фотосинтез үрдісі (жарық энергиясы есебінен органыкалиқ емс затратдан органыкалиқ затратдың түзілуі) жүреді.

Хромопласттар көптеген өсімдіктердің күлтесінің, пісіп жетілген жемістердің, сирек таймыржемістердің, сонымен қатар күзгі жапырақтардың жасушаларында кездеседі. Бұл мүшелердің ашық түсі каротиноидтар тобина жататын әртүрлі пигменттерге байланысты қалиптасады. Лейкопласттар – түссіз, ұсақ пластид тер, Күн сәулесінен жасырын мүшелердің (таймыр, таймырсабақ, түйнек, тұқым) жасушаларында кездеседі. Лейкопласттарда қор затраты (крахмал) синтезделіп, жинақталады. Крахмал жиналтын лейкопластырь амилопласт (греками лон - крахмал) деп аталады.

Лизосомалар – гиалоплазма дан жарғақша арқыли шектелетін органоид, құрамында барлиқ биологгиялиқ макромолекулаларды (нуклеин қышқылдары, ақуыздар, полисахарид тер), липид термин басқа да органы- калиқ қосылистарды ыдырататын гидролиздік ферментер бар. Өсімдік жасушасының лизосома лары ұсақ (0,5-2 мкм), цитоплазмадағы вакуольдер мен көпіршелер эндоплазмалиқ тордың немсе Гольджи аппаратының туындылары.

Вакуоль – жасуша ширинына толи жасушадағы қуыстар. Вакуоль барлиқ дерлік өсімдік жасушаларында кездеседі. Жасуша ширины цитоплазмадан жартылай өткізгіш вакуоль жарғақшасы – тонопластпен шектеледі. Жасуша ширины – протопласт тіршілігінің өнімдері (негізінен қор затраты) болип табылатын әртүрлі затратдың ерітіндісі. Жасуша ширинының негізгі компоненті – су. Онда көптеген минералды және органыкалиқ затрат жена лады.

Жасуша ширинының құрамына енетін затрат әртүрлі: көмірсулар (қант, полисахарид- тер), ақуыздар, органыкалиқ қышқылдар және олардың тұздары, амин қышқылдары, минерал ион дары, алкалоидтар, гликозидтер, пигмент- тер, илік затрат және суда еритін басқа да қосылистар. Жасуша ширинының химиялиқ құрамы мен концентрациясы өзгермелі, әрі өсімдіктің түріне, мүшесіне, жасушаның түрі мен күйіне байланысты. Аса жиі кездесетіні қант түрлері (сахароза, глюкоза және фруктоза).

Жасуша ширинының құрамына илік затрат – таниндер енеді. Дәмі тұтқыр, антисептикалиқ қасиеті болғандықтан, өсімдіктерді инфекция дан қорғайды. Әсіресе, сабақ пен таймыр қабықтары- ның (имен, шілік, шырша), піспеген жемістердің (грек жаңғағы), жапырақтың (шай) жасушала- рында көп мөлшерде кездеседі. Жасуша ширинының құрамына илік затрат – таниндер енеді. Дәмі тұтқыр, антисептикалиқ қасиеті болғандықтан, өсімдіктерді инфекция дан қорғайды. Әсіресе, сабақ пен таймыр қабықтары- ның (имен, шілік, шырша), піспеген жемістердің (грек жаңғағы), жапырақтың (шай) жасушала- рында көп мөлшерде кездеседі. Гликозидтер – спирт, альдегид, фенол және басқа затратмен қанттың қосылисы. Өсімдік- терден алинатын бірқатар гликозидтер (мысали, мамыр інжугүлінен алинатын жүрек гликозид- тері) медицинада қолданылады.

Алкалоидтар – сілтілік қасиеті бар, азы дәмді, жасуша ширинында тұз күйінде кездесетін затрат. Олар түссіз, сирек боялған (сүйелшөптің сүтті ширинының тоқсары түсі). Қазіргі уақытта 2000-нан астам алкалоидтар анықталған. Олардың құрамы белгілі бір өсімдік топтарына (трусы, түрі) ғана тән болады. Көптеген өсімдіктексте улар алкалоид- тарға жатады. Олардың көпшілігі, мысали, атропин (меңдуананың барлиқ мүшелерінде), кофеин (кофе тұқымында), хинин (хин ағашы- ның қабығында), морфин, кодеин (көкнәр жемі- сінде) және т.б. дәрілік жабдықтар ретінде медицинада қолданылады.

Қорытынды Жасуша – өсімдіктің негізгі құрылимдық – функционалдық бірлігі. Өсімдік жасушасында протопласт және оның туындылары – целлюлоза дан тұратын жасуша қабығы, вакуоль және қосындылар болады. Адам өмірінде өсімдіктер өте маңызды роль атқарады, себебі оларды тағамдық, дәрілік, техникалиқ және т.б. мақсаттарға қолданады. Адам өмірінде өсімдіктер өте маңызды роль атқарады, себебі оларды тағамдық, дәрілік, техникалиқ және т.б. мақсаттарға қолданады.

СОҢЫ