Тақырыбы:

Жоспары: 1. Қазақстан тарихы курсының тақырыбы және міндеттері. 2. Қазақстан тарихының кезендері. 3. Тас дәуірі 4.Қола дәуірі

«Тарих» сөзі араб тілінен аударғанда «оқиғалар туралы әңгіме» денег мағына білдіреді. Адамдардың басынан өткен жағдайларын жүйелі түрде баяндайтын ғылым -Тарих ғылымы. Тарихқа қосымша пәндер: археология, этнография, тарихи география, нумизматика, демография, шежіретану т.б.

Археология Адамдардың өмірі мен тіршілігі туралы затей деректерге сүйеніп зерттейтін тарихи ғылым салаты –археология деп аталады. Археология атауының мағынасы ежелгі гректің «архайос» ежелгі, «логос» - ғылым немэссе сөз денег мағынаны береді. Ерте кездегі адамдардың шаруашылығының деңгейін археолог тардың көмегімен еңбек құралдарына қарап анықтауға болады. Еңбек құралдары жасалған затратдың ерекшелігіне қарай археолог тар адамзат дамуын минандай дәуірлерге бөледі: Тас дәуірі; Қола дәуірі; Темір дәуірі.

Антропология Тарихи деректерді нақтылай үшін антропология ғылымина жүгінеміз. Адамдардың панда болуы туралы мәселені нақтылай түсуде антропологияның уруны ерекше. Антропология денегіміз –адамдардың шығу тегін, дамуын зерттейтін ғылым. Антропогия ғылымы адамның бет пішіні түр-түсі, бойы, сыртқы биологиялық қасиеттерін зерттейді. Антропология сөзінің мағынасы грекше «антропос» адам, «логос» ғылым денег сөздерден құралған.

Генеология Адамдардың шығу тегін зерттейтін ғылым генеалогия (шежіре) деп аталады. Ру, тайпа аттарынан бастап, өздеріне дейінгі ата- баба лары туралы мәліметтерді жинау шежіре деп аталады. Этнография Этнография сөзінің мағынасы «этнос» тайпа және «графо» жазамын денег грек сөздерінен құралған: Этнография бұл халықтардың әдетғұрып, салат санасының дамуын ерекшеліктерін зерттейтін ғылым;

Адамзат балансының шығуы Қазіргі ғылыми отрада адамның панда болуы жөнінде көптеген көзқарастар бар. Оларды үш топқа бөліп қарастыруға болады. Біріншісі – «Жаратушылық теориясы». Бұл көзқарас бойынша адамды құдай жаратқан. Бұл көзқарастың жақтаушылары әлемдік деңгейде танылған діндердегі қасиетті кітаптарға сүйенеді. Діни, идеалистік жолмен түсіндірілетіндіктен ғылыми – матермалистік жолмен дәлелденуі қиын пайымдау. Екіншісі - «Сыртқы себептердің ықпалы туралы теория». Яғни әлемдік гуманоид тер жөніндегі пікірлер. Ол бойынша, адам балансы жер бетіне басқа планета дан келген. Бұл әзірге ғылыми дәлелденбеген пікір.

Үшіншісі – «Эволюциялық теория». Ол бойынша адамзат балансы жер бетіндегі бүкіл тірі жәндіктер сияқты ұзақ және біртіндеп дамудың нәтижесінде панда болып қалыптассссссссссқан. Ч.Дарвиннің іліміне негізделіп құрылған бұл теорияның ғылыми-материалистік дәлелдері бүгінгі таңға дейін ғылыми әдебиеттерде кеңінен қолданылып келе жатыр. Бұл көзқарасты құптамайтын, оған қарсы тұжырымдар бар. Алайда қазіргі әлемнің көпшілік ғалымдары осы көзқарастың дәлелдемелерін құптайды. Сондықтан «эволюциялық теория» тарихтың ежелгі кезеңін зерттеуде, тарихи және археологиялық жәдігерлердің ғылыми негіздемесін жасауда кеңінен қолданылады. Тарихтың арте кезеңдерін осы теорияның зерттеулерімен жазудамыз.

Алғашқы қауымдық құрылыста адамдардың өмір сүру деңгейін ғалымдар болжам ғана ретінде сайта аллоды. Сондықтан алғашқы адамның даму деңгейін археологиялық және антропологиялық зерттеу барысында мина төмендегідей мәліметтер береді: Тас дәуірінде адамдар негізінен тасссссссссс құралдарды пандаланды. Сондықтан да адамзат балансының тасссссссссс құралдары өндірген уақыты – тасссссссссс дәуірі деп аталады. Алғашқы еңбек құралдары негізінен тасссссссссстан жасаллоды. Алғашқы адамдардың алғашқы еңбек құралдары: Қазғыш таяқ; Үшкір тасссссссссс; Шоқпар.

«Епті адам» Ғалымдар алғашқы адамды «епті адам» деп атайды. «Епті адам» Африканың Кения жеріндегі Олдувай шатқалынан табылған. Ол осыдан 1 млн 750 мың жил бұрын өмір сүрген. «Тік жүретін адам» Питекантроп пен синантропы «тік жүретін адам» деп атайды. Алғашқы адамның бірі питекантроп деп аталады. Питекантроптың қаңқасы алғаш рет Ява аралынан 1891 жилы табылды. Ол мөлшермен бұдан 1 млн жил бұрын өмір сүрген. Адамзат дамуында бұдан кейінгі стыда синантроп тұрады. Солтүстік Қытайда табылуына байланысты оған «қытай адамы» денег ат берілген. Синантроптар бұдан мың жил бұрын өмір сүрген.

«Неандерталь адамы» Көне адамның тағы бір түрі неандерталь деп аталады. Неандерталь адамы Германия жерінен табылды. 8-9 жастағы Неандерталь баланың сүйегі 1938 жилы Өзбекстанның Тесіктасссссссссс денег үңгірінен де табылған. Белгілі антрополог ғалым М.М. Герасимов баланың бет-әлпетін қалпына келтірді. Неандертальдықтар жер бетінде бұдан мың жил бұрын өмір сүрген. Неандертальдықтардың сөйлеу қабілеті толық қалыптасссссссссспаған.

«Саналы адам» Қазіргі адамға ұқсас адамдар қалыптассссссссссты. Кейінгі тасссссссссс дәуірінде, б.з.б мың жилдықта адам балансы дамуының жаңа кезеңі басталлоды. Жүзденег ұрпақтың қажырлы еңбегінің нәтижесінде бұдан мың жил бұрын «епті адам», «каналы адамға» айналлоды. Сүйегі алғаш рет Францияның Кро-Маньон үңгірінен табылған. Сондықтан каналы адамды кроманьондық деп атайды. «Саналы адам» өзінің арғы тегіне қарағанда көп ірі жетістіктерге жетті. Ол тік жүруді, анық сөйлеуді меңгерді. Адамның жетілуінде еңбек шегуші рөл атқарды. Адам еңбек арқылы жетіліп, оның қолы, сөзі, миы дамы. «Саналы адамның» миы «епті адамның» миынан екі эссе үлкен баллоды.

Алғашқы адамдар және олаллодың кәсібі: Адамдар қарапаыйм еңбек құралдарын пандалануды үйренген соң, табиғатқа тәуелділігі азия баста ты. - Жер бетінде, ағаш, бұта басындағы өсіп тұрған әр түрлі жеміс-жидектерді терді. - Жерге жарамды тамырларды қазып аллоды. Құстардың жұмыртқалардың жинап қорек етті. Мұндай кәсіп терімшілік деп аталлоды. - Бірлесіп тамақ табу мен жабайы жануарлардан қорғану үшін топтанып жүрді. - Ертедегі адамдардың мұндай ұжымы адамдар чтобыры деп аталлоды. - Алғашқы қауымдағы адамдардың келесі кәсібі аң аулау баллоды

Алғашқы адамның іздері Қазақстандық ғалымдардың пікірі бойынша, қазақстанға және Сібірге алғашқы адамдар Еуропадан және оңтүстік шығыс Азиядан қоныстанған. Қазақстан аумағында алғашқы адамдар шамамен бұдан 1 миллион дай жил бұрын панда баллоды. Олар адамдардың қоныстауына қолайлы жерлер Оңт.Қазақстанның Каратау жоталарынан, Жамбыл облысының Арыстанды өзенінің бойын микен еткен. Мұны тасссссссссстан жасалған сол заманының еңбек құралдары дәлелдейді. Қазақстан аумағында өмір сүрген алғашқы адамдар питекантроптың замандастары баллоды. Адамдардың тұңғыш баспаналары үңгірлер баллоды.

Отты пандалану Ертедегі адамдар әуелі найзағайды түсуінен жанған ағаштың отын пандаланып, руны өшірмей ұзақ сақтауға туристы. Адам бірте-бірте отты өзі жағуды үйренді. Тасты тассссссссссқа ұрып, одна шыққан ұшқынмен отынды тұтатты. Адамдар от пен Жылынды; Жыртқыш аңдардан қорғанды; Тамақ пісіріп, жеуге мүмкіндік труды. Жыртқыш жануардан қорғану үшін, үңгірдің кіреберіс жеріне от жаққан. Жердің сауны - Бұдан 100 мыңнан 13 мың жилға дейін жердің бетін мұз басып жаты. - Бұдан 100 мың жил бұрын жер беті күрт суши баста ты. - Еуропа мен Азияның солтүстігінде алып мұздық панда баллоды, оның қалыңдығы 2 километрге жеткен. - Бұдан 13 жил бұрын мұздық ери баста ты. - Б.з.б. 8 мыңжилдықта Қазақстан жерінде қолайлы климат (төрт мезгіл оранды)

Ежелгі тасссссссссс дәуірі (палеолит) (б.з.б. 2.5 млн – 12 мыңжилдық) Ерте тасссссссссс дәуірі үш кезеңнен тұрады: Ерте палеолит б.з.б. 2 млн. 500 мың жилдан – б.з.б. 100 (140 мың) мыңжилдыққа дейін. Орта палеолит б.з.б. 100 (140 мың) мыңжилдықтан – б.з.б. 40 мыңжилдыққа дейін; Кейінгі палеолит б.з.б 40 мыңжилдықтан – б.з.б. 12 мыңжилдыққа дейінгі аоалықты қамтиды.

Еңбек құралдары Алғашқы адамдар еңбек құралын жасау үшін қолға ұстауға ыңғайлы тасссссссссстарды таңдап аллоды. Чоппер – тассссссссссты жарып, бөлшектеп, жүзу өткірлерін пандаланды. Чопплинг – домалақ марта тассссссссссты екі жағынан гоген, жүзі өткір, ирек ара секілді құрал. (Қаратау үңгірі.) Пышақ тәрізді кескіштер – үшбұрышты қалақша тәріздес, өлтірілген жануарлардың терісін сыпыратын құрал. Ине мен біз – үшкір сүйектен жасалған. Осылай адам бірте –бірте тасссссссссстан пышық, найзаның ұшын, бұрғы, қашау, балға, кескіш фасады. Жұмыртасссссссссс- екі жақ бүйірі қырналған құрал. Олардан адамдар қырғыш, тілгіш сияқты еңбек құралдарын жасаған.

Рулық қауымның шығуы Бірлесіп аң аулау, жыртқыш аңдарға қарсы тұру, ортақтассссссссссып от жағу адамдарды топтасссссссссстырды. Адамдар чтобы бірте-бірте туысқандардың ұжымина рулық қауымға айналлоды: Бұл шамамен «каналы адамның» шығу уақытына сәйкес келеді. Әр руда бірнеше ондаған рулас адам баллоды. Алғашында ұжымдағы барлық жұмыстарды аналар атқарды. Бұл ұжымдағы аналардың беделін арттырды. Рулық бөлініс те аналардың үстемділігімен анықталлоды. Рулық қауымның барлық мүшелері өзара тең деп эссептелді. Жер, баспана, еңбек құралдары бәріне ортақ саналлоды.

Ру ішіндегі тіршілік пен іс-әрекетке қатысты мәселелерді жалпы жиналыста шешті. Жалпы жиналыс ақсақалдарды сайт лады: оған рудың барлық мүшелері сыйлайтын ең ақылды, ер жүрек, құрметті адамдар таңдаллоды. Ақсақалдар даулы мәселелерді шешті, аң айлайтын, мал жаятын жерлерді бөліп берді. Ру әрбір мүшесінің мүдделерін қоғады. Бірнеше ру бірігіп, шаруашылық мәселелерін шешті. Мұндай рулық бірлесуді басқаратын көсемдер сайланды.

Кроманьондық адам. Палеолиттік баспана. Ежелгі тасссссссссс дәуірінің ескерткіштері Ежелгі, орта палеолит. Жамбыл обылысынан табылған палеолит дәуірінің 5 мыңнан аса еңбек құралдарының бәрі қашау мен үшкір затрат. Жамбыл облысындағы Бөріқазған, Шабақты тұрақтарынан 5000-ға жуық тасссссссссс құралдары табылған. Оңтүстік Қазақстандағы Арыстанды өзенінің бойынан кейінгі тасссссссссс ғасырының тұрақтарын тапты. Құралдардың пандаланылған мерзімі шамамен бұдан 25 мың жил бұрын болған.

Орталық Қазақстан жеріндегі Семізбұғы тұрағынан табылған қырғыштар жүзі түзу, кейде пышақ болып келеді. Маңғыстау түбінде – Шақпақата. Шығыс Қазақстанда – Шульбинка.

Кейінгі палеолит Орталық Қазақстандағы кейінгі палеолитке жататын ескерткіштердің ішіндегі ең көрнектісінің бірі – Батпақ деп аталатын көне микен. Оның мәдени қабаты жер бетінен 6 метрдей тереңдіктен табылған. Тұрақтың жас мөлшері – б.з.б мыңыншы жил. Бұл жердин барлығы 300-ге жуық тасссссссссс құралы шықты. Қырғыштар ұзынша келген тасссссссссс сынығынан жасалған. Сонымен қоса: Тас дәуірі адамдарының ине жасаған зеты – үшкір сүйек. Ежелгі адамдардың жіп урунына пандаланған затраты: Жануарлардың сіңірлері баллоды.

Қола дәуіріндегі Қазақстан (б.з.б ж.ж.)

Қола дәуіріндегі Қазақстан. Қазақстан жерінде қола дәуірі осыдан 4 мың жил бұрын, яғни б.з.б. 2 мыңыншы жилдықта басталған. Қола дәуірі жалпы адамзат балансының даму тарихында ерекше орын аллоды. Қола дәуірінде жалпы адамзат металл өңдеуді игерді. Зерттеушілердің көпшілігі Қола дәуірін 3 кезеңге бөледі: 1. Ерте қола кезеңі (Федоров кезеңі) – б.з.б. ХҮІІІ-ХҮІ ғғ. 2. Орта қола кезеңі (Алакөл кезеңі) – б.з.б. ХҮ-ХІІІ ғғ. 3. Кейінгі қола кезеңі (Замараев кезеңі) – б.з.б. ХІІ-ҮІІІ ғғ. Бұл кезеңдер алғашқы зерттелген ескерткіштер атына сәйкес Федоров, Алакөл, Замараев деп аталлоды.

Қола дәуірінің ерекшеліктері. Қола дәуірінің атап көрсетерлік ерекшеліктері минадай: 1. Түсті металдардың өндірістік жолмен игерілуі (қола металлургиясы). 2. Ең алғашқы қоғамдық еңбек бөлінісінің жүзеге асуы, яғни мал шаруашылығының егіншіліктен бөлініп шығуы. 3. Аталық отбасылық фрулық қатынастың орнауы. 4.Андроновтық тайпалар алғаш болып экономикалық өмірдің озық түрі – көшпелі мал шаруашылығына көшті. 5.Рулық қатынастар ыдырап, қуатты тайпалық бірлестіктер құрыла баста ты.

Андронов тайпалары Қазақстанның барлық аймағын микенденег. Негізгі қоныстанған ауданы – Орталық Қазақстан. Бұл өңірден көптеген микендер, қорымдар, көне кен орындары, тасссссссссстағы суреттер-петроглифтер, 30-дан аса қоныстар мен 150-ден аса қабір табылып зерттелген. Ертедегі Нұра кезеңінде жерлеу салатында кремация (мәйітті өртеу) басым болған. Келесі – Атассссссссссу кезеңінде жерді игеру, оның ішінде шөлейт аудандарды да игеру кеңінен жүргізіледі. Тау-кен жұмыстарының көлемі күрт өседі, оны көптеген тау кендерін өңдеу орындарының болуынан байқаймыз. Қорымдар мен қоныстардың үлкен бір чтобы Атассссссссссу өзенінің бойында. Қоныстар мен қорымдарды қазған кезде қола құралдары, қару-жарақтары, сәндік затрат шықты. Мәйіттерді бір жамбасына бүк түсіріп жатқызып жерлеу жиірек ұшырасады.

Қола дәуірінің негізгі сипаттамасы Металл игеру Қола табиғатта таза күйінде кездеспейді. Ол негізінен мыс пен қалайының қосындысынан алынды. Металл кеніштері: Зыряновск; Жезқазған маңайында; Қарқаралы, Ақшатау тауларында болған. Қазақтың белгілі ғалымы Қ.И.Сәтбаевтың эссебі бойынша, көне заманда: Жезқазғаннан 1 млн тоннадай кен өндіріп, одна 100 мың тоннадай мыс қорытылған. Нарын мен Қалба кен орындарда 1100 тонна қалайы өңделген. Көне замандағы кен өндірушілердің уруны кенішке жақын орналасты. Кенді қорыту үшін құрылысы өте күрделі қазандыққа салынды. Қазандыққа ауа үрлейтін көрік жасаллоды.

Еуразия даласындағы қола дәуірінің жетістіктері Андрон мәдениеті деп аталады. Осы мәдениеттің алғашқы ескерткіші Андрон денег селоның маңынан табылған. Бұл село Сібірдегі Ачинск қаласының жанында орналасқан. Сол селоның атына қарай бұл қола мәдениеті Андрон мәдениеті атанып кетті. Аумағы: Орал өзенінен бастап, Енисей өзеніне дейінгі; Батыс Сібір орманды алқабынан бастап, Памир тауларына дейінгі аралыққа тараған. Ғалымдар зерттеу нәтижесінде Андрон мәдениетінің қоныстарын тапты: Солтүстік және Батыс Қазақстаннан 80-нен аса; Арқайымды қола дәуіріндегі қалаға ұқсатты; Петровка мен Боголюбов дуалдар қоршалған; Орталық Қазақстанда 30 қонысты, 150 обаны зерттеді.

Андронов мәдениеті: Дене құрылысы жағынан жағынан андроновтықтар еуропоидтерге ұқсаған.Сырт бет-бейнесін академик В.П.Алексеев былай сипаттайды: Андрондықтар мұрынды келген, бет сүйегі шығыңқы емес, көздері үлкен.Кескін-кейпі ірі, дене құрылысы мығым, жігерлі, келбетті адамдар болған. Қостанай жеріндегі қола дәуірі заманында еуропоидтық нәсілге жататын адамдар микенденег, олар қыр мұрынды, ат жақты, өні ақшыл, шашы сарғыштау, бойы орташалау болып келген. Қостанай жеріндегі Алексеев қорыминан табылған адамның бас сүйегін, антрополог М.М.Герасимов оның бет-пішінін жасаған. Қола дәуірінде Қазақстан жерін микенденег тұрғындар рулық- тайпалық құрылымда өмір сүрді. Маллоды туысқандар арасында бөлісу жеке меншіктің тууына әкелді. Қауым ішінде осындай мал-мүлік теңсіздігінің шығуы барған сайын урунығып, келе-келе әлеуметтік теңсіздікті трудырды.

Беғазы-Дәндібай мәдениеті Беғазы - Дәндібай мәдениеті - қола дәуірінің соңғы кезеңінде (б.з.б. IX - VIII ғасырлар) Орталық Қазақстанды қоныстанған тайпалар мәдениеті. Беғазы және Дәндібай ескерткіш кешендерін алғаш зерттеп, Беғазы - Дәндібай мәдениеті атауын ғылыми айналымға енгізген акад. Әлкей Марғұлан. Беғазы - Дәндібай мәдениетін өркендеткен тайпалар батысында Ұлытау, шығысында Абыралы, Шыңғыс таулары, оңтүстігінде Жетіқоңырдан Ертіс бойына дейінгі Нұра,Сарысу, Кеңгір өзендері бойлары мен Қызылтау, Бұғылы, Қызыларай, Қарқаралы, Баянауыл таула ры аралығындағы кең жазықтарды қоныс еткен. Бұл кезде одна бұрынғы андрон мәдениетіне тән үлгілер сақталумен қатар, жаңа жерлеу ғимараттары, тұрғын үйлер панда болып, жерлеу салаты, өзіндік шаруашылық түрлері қалыптассссссссссады.

Беғазы - Дәндібай мәдениеті жасаушы тайпалар да андрондықтар сияқты негізінен табиғат күштеріне (күн, от, су, т.б.) табынған. Сонымен қатар басты күнкөріс көзі эссептелген жилқы, қой, түйе сияқты жануарлар мен қасқыр, а ю, т.б. жыртқыш аңдарды құрметтеп, оларға табыну ғұрыптары панда болған. Олардың тасссссссссстан қашалған бейнесін зират, қоныс маңына (Қойшоқы, Ақсу-Аюлы, Қызыларай, т.б.) тұрғызып қойған. Беғазы - Дәндібай мәдениеті тұрғындары өздерінің әлеум. дамуында беделді рубасылары басқарған, қалыптассссссссссқан діни наным-сенімі, саяси әкімш. орталығы бар, өзіндік өндірісі мен өндіргіш күштері дамыған, алғаш мемл. бірлестік құру дәрежесіне жеткен тайпалар. Олар Оңт. Оралдағы (Замарев мәдениеті), Алтай мен Eнисейдегі (Қарасуық мәдениеті) өздеріне туыс тайпалармен саяси-экон. тығыз байланыста дамы.