5-лекция Қазақстанда Білім мен ғылымның дамуы ХХ.ғ жж ж. 11 ақпанда Қазақ АКСР Орталық Атқару Комитеті сауатсыздықты міндетті түрде жою туралы заң қабылданды ж. 1 сәуірде республикада сауатсыздықты жоятын 1235 нүкте жұмыс істеп, оларда 350 мың адам оқыды. Олардың 248 мыңдайы қазақ баллоды жж. оқу жилында Қазақстанда 2351 бастауыш мектеп, оның ішінде 747 қазақ мектебі, 25 мектеп- коммуна (24-қазақ мектебі) және 68 жеті жилдық мектеп пен екінші бастауыш мектеп баллоды. Ауылдық мектептерде оқу мерзімі қысқа баллоды. Қазақ балаларының орыс тілін үйренуі үшін жеті жилдық мектептерге қосымша сегізінші жил қосылды. Бірінші бастауыш мектептерде балалар 4 жил оқыды. Жоғары оқу орындарының жанында жұмысшы факультеттері жұмыс істеді. Оларда жұмысшы және ауыл-село жастары 3-4 жилда жеделдетілген қарқынмен орта білім алып, жоғары оқу орындарына қабылданды. Республикада алғашқы оқулықтар Қазан қаласында бастырылды. Орыс тіліндегі оқулықтар Мәскеуден алынды. Қазақ тілінің тұңғыш әліппесін жасаған ағартушы ғалым А.Байтұрсынов елде оқу-ағарту ісін дамытуға үлкен еңбек сіңірді. Қазақ оқушыларының пересек букины А.Байтұрсыновтың Әліп-биімен ашып, ана тілін А.Байтұрсыновтың Тіл құралы арқылы оқып үйренді ж. бастап бастауыш мектеп 4-кластық, орталау мектеп 7- кластық және орта мектеп 10-кластық болып қайта құрылды. Республикада мұғалімдер саны екі есеге көбейіп, 14 мыңнан 31 мыңға жетті. Педагогтардың 10 процентінің толық орта емс білімі баллоды ж. республикада 14 педогогикалық техникум және бірнешье халық ағарту институты жұмыс істеді. Орынборда орыс тілінде оқытатын ПИНО (практикалық халық ағарту институты), Семейде, Алматыда, Ташкентте аралас оқытатын институттар баллоды.

3 бет жж жасаралығындағы Қазақстан халқының сауатылығы 25,2 пайыздан 83,6 пайызға өсті. Оның ішінде ерлердің сауатылығы 35,5 пайыздан 90,3 пайызға, әйелдердің сауатылығы 14,5 пайызда н 75,8 пайызға көтерілді. Ауылдарда ұзақ уақыт бойы тек оқып жара алатыньдай дәрежеге жеткізетін екі, үш, тіпті бір жилдық шағын мектептер сақталлоды. Қазақ тіліндегі оқулықтардың авторлары А.Байтұрсынов, Ж.Айманов, С.Сейфуллин баллоды. Қазақ тіліндегі бірінші алгебра оқулығын Қ.Сәтпаев, географияны Ә.Бөкейханов жажды ж. желтоқсанда Қазақ ОАК-нің сессиясы заң жүзінде қазақ алфавитін араб әрпінен латынь әрпіне ауыстырды. Қазақстанда жж. бір ғана жоғары оқу орны – Абай атындағы педагогикалық институты бокса, 1941 ж. жоғары оу орындарының саны 20-ға жетті. Олардың арасында Алматы зоотехникалық-малдәрігерлік(1929 ж.), Қазақтың ауыл шаруашылық институты (1930 ж.), Медициналық (1931 ж.), Тау-кен (1931 ж.), С.М.Киров атындағы ҚазМҰУ(1934 ж.) т.б. баллоды.

3 бет. Қазақстанда театр және музыка өнері дамудың жаңа сайты сына көтерілді ж. 13 қаңтарда қазақтың бірінші кәсіби театрының ашылу салтанаты баллоды. Оны Ж.Шанин басқарды. Онда Алтын сақина пьесасы қойылды ж. музыкалық әртістер студиясы ашылды ж. 13 қаңтарда музыкалық студия Қазақ мемлекеттік музыкалық театры болып қайта құрылды. Бұл қазіргі Абай атындағы Академиялық опера және балет театры. Е.Брусиловскийдің Қыз Жібегі бірінші қазақ операсы ж. сазгер А.Жұбанов басқарған Құрманғазы атындағы оркестр құрылды. Қазақ мемлекеттік филормониясы 1935 ж. ашылды ж. Алматыда тарихта бірінші рет Ұйғыр музыкалық драма театры құрылды ж. Қызылордада Корей театры ашылды ж. республика суретшілерінің Одағы шаңырақ көтерді. Қазақтың кәсіби бейнелеу өнерінің орталығы П.Г.Хлудовтың шеберханасы баллоды.

4 бет 1938 ж. Алматыдағы театр-көркем сурет училищесі бірінші студенттерін қабылдады. Халық музыкасының мұрасын, халық әншілерінің, музыкант тары мен композиторларының шығармаларын жинастыруда ұлты поляк, көрнекті музыка зерттеушісі әрі композитор А.В. Затаевич зорьь үлес қосты ж. Затаевич өзінің Қырғыз халқының 1000 әні, ал 1931 ж. Қазақ халқының 500 әндері мен күйлері кітаптарын шығарды ж. Алматыда республикалық хроникалық-деректі фильмдер студиясы ашылды ж. Ленфильм қазақтың бірінші дыбысты фильмі Амангелдіні түсірді. Қазақстан әдебиеті мен өнерінің 1936 ж. мамырда Мәскеуде болған алғашқы он күндігі қазақ әдебиетімен өнері жетістіктерінің айғағы баллоды. Жазушылардың, әртістердің, мәдени құрылыс қайраткерлерінің үлкен бір чтобы - Ж.Жабаев, С.Сейфуллин, А.Жұбанов, Т.Жүргенов және басқалар үкімет наградаларына ие баллоды. К.Байсейтова КСРО Халық әртісі денег жоғары атақ аллоды, көп қайраткерлерге еңбегі сіңген әртіс денег атақ берілді. Алайда, жж. сталиндік жезтырнақ аппараты қазақ зиялыларын аяусыз жаралады

5 бет 1934 ж маусымда Қазақстан жазушыларының бірінші сьезі болып, хонда халықтың рухани қазынасынан нәр алған қазақ әдебиетінің М.Жұмабаев, С.Сейфуллин, І.Жансүгіров, Б.Майлин, М.Әуезов, Ж.Аймауытов сияқты саңлақтармен бірге қазақ әдебиетінің қаулап өсіп кале жатқан мол жеткіншектер чтобының бар екені көрінді. Келесі жилы халық поэзиясының алыбы Жамбылдың туғанына 90 жил толуын бүкіл Кеңес елінің халықтары этап өтті ж. республика еңбекшілері С.Сейфуллиннің әдеби қызметінің 20 жилдығын мерекаледі жилға қарай еңбекке қабілетті халық арасында сауатсыздықты жою аяқталса, екінші жағынан ұлттық мәдениет өзінің тамырынан, әлемдік өркениет жетістіктерінен қол үзілді. Репрессиялық-әміршілдік жүйе ешькімді де аяған жоқ. Қазақ зиялыларының өкілдерінің көбі бірінен кейін бірі саяси қуғын-сүргіннің құрбаны баллоды. Қазақ халқының ұлттық мәдениетінің гүлденуі үшін соншалықты қажет болған сарқылмас зорьь мүмкіндіктері аяққа тапталлоды.

6 бет Соғыс жилдары республика жазушыларының шығармалары көбінесе Ұлы Отан соғысына карнап жазылды. Мысалы, Ғ.Мүсіреповтың Қазақ солдаты, Ә.Нұрпейісовтың Курландиясы т.б. Еңбек тақырыбына жазылған С.Мұқановтың Сырдария, Ғ.Мұстафиннің Миллионер, Ғ.Слановтың Кең өріс сияқты шығармаларда колхозшы шаруалардың өмірі бейнеленеді. М.Әуезовтың Абай жолы, С.Мұқановтың Шоқан Уәлиханов шығармалары жарық көрді. Музыка мәдениеті өрлеу жолында баллоды. М.Төлебаевтың Біржан- Сара, А.Жұбанов пен Л.Хамидидің Абай, Е.БрусиловскийдіңДударай т.б. Біржан Сара опера сына КСРО мемлекеттік сыйлығы берілді. Соғыстан кейінгі алғашқы жилдары аталған проблема бойынша зерттеулер саны өсе түсті, бұл роте тарихшы-ғалымдар мен қоғамтанушылар республиканың индустриялық өзгерістер кезеңіндегі дамуының жалпы зандылықтары мен ұлттық ерекшеліктерін зерттеуге көңіл удары.

7 бет XX ғасырдың 6070-жилдарына қарай, ең аллодымен А.Н. Нүсіпбековтің, С.Б. Бәйішевтің, С.А. Нейштадттың, Б.Н. Әбішеваның, М.Х. Асылбековтің, Н.Г. Панның, С.Б. Нұрмұхамедовтің, В.К. Савоськоның, Р.Б. Сүлейменовтің, А.Е. Ержановтың және басқалардың монография зерттеулерімен байланысты экономиканы, республика өнеркәсібінің даму тарихын зерттеу проблематикасының ауқымы айтарлықтай кеңейді. Жекалеген фабрикалар мен зауыттардың тарихын зерттеумен бір мезгілде, ғалымдар жұмысшы кадрлардың, оның ішінде ұлттық кадрлардың қалыптасу мәселесіне көңіл удары. Бұл роте академик А.Н. Нүсіпбековтің «Қазақстандағы кеңестік жұмысшы табының қалыптасуы мен дамуы» (А., 1966) аты іргелі монография сын және ғалымның басқа да зерттеулерін ерекше этап өтуге болады, бұл еңбектерде XX ғасырдың жилдарында республикадағы кәсіби жұмысшыларды дайындау үрдісі отандық тарихнамада алғаш рет егжей-тегжелі сарабанды. Республика жұмысшы табының тарихы «Қазақ КСР тарихы. Социализм дәуірі» (А., 1963, 1967); «Қазақстан Компартиясы тарихының очерктері» (А., 1963) тәрізді іргелі енбектерде көрініс тапты.

8 бет Кеңестік цензура институты жұмыс істеген ұзақ уақытқа қарамастан оның қызметіндегі құқықтық және нормативтік базаның болмауы ұдайы байқалып отырылды. Қызыл идеологияның пәрменінің күштілігі сол, қазақ әдебиетінің атақты өкілдері санатындағы тұлғалардың беделдерін пайдаланып, билік оларға өзінің шашбауын көтертіп кеңестік саясатқа жат деп есептеген, Алаш қайраткерлеріне қарсы шығарса, 50 - жилдары данышпан Абай төңірегіндегі ақындарға қарсы "жорығын" ұйымдастырды. Пролетариат жазушысы денег атқа масаттанған ағамыз 60 – 70 ші жилдары қазақтың жаңадан шығып жатқан ұлттық бананы өсіретін тарихи романдарын тұншықтыру әрекетіне де атсалысты. Қазақ жазушыларының күншілдіктері, бір - бірінің жолын кесуі цензураға үлкен көмек баллоды. КОКП Орталық комитетінің ғылым мен мәдениет бөлімінің меңгерушісі Серікбай Бейсембаевқа жазған Сағынаевтың: «Құрметті Сәке, жуырда ғана Базарбаевтан хат аллодым, ол Сұлтанмахмұт Торайғыровтың жинағы 1957 жилдың жоспарына кірген жоқ, - депті. Сұлтанмахмұт шығармаларын халықтан жасырулары жеткен жоқ па?

9 бет Меніңше, І. Кеңесбаев, С. Мұқанов тағы біраз адамдар оның шығармасын мәңгі шығарғылары келмейді, үнемі жоқ сылтау тауып, етегінен торта беретіндері. Солар сияқты мансапқор, өзімнен басқаның аты шықпасын, еңбегі ешь болсын денег тар пейілді адамдардың пікірін қабылдай бересіздер ме?» денег хат келіп түседі [4]. Бұл хаттаб сол кездегі ақын-жазушылар арасындағы кикілжіңге талой, атағы дар дай адамдардың да араласып, күншілдік шырғалаңына түскенін көруге болады. Көпшілік біле бермейтін ұлы тұлғалардың бұлай құбылуы сол кездегі тоталитарлық тәртіптің басты құралы болып есептелетін цензуранның тегеурінен еді. Мұндай саясат посылай қазақ ұлтының рухани дүниесін дағдарысқа ұшыраты. Аталған кезеңдегі тіршілік арнасының рухани - психологиялық ортасында үрей, көңіл - күйдегі мазасыздық, күдікшілдік, болашаққа денег сенімсіздік пайда баллоды.