ЭКОЛОГИЯ Тошкент автомобиль йўллари институтининг Инновацион технологиялар ва экология новациялар Маркази раҳбари профессор Юсуфжон Шодиметовнинг маърузаси

2 ЎЗБЕКИСТОН РЕСПУБЛИКАСИ ЭКОЛОГИК СИЁСАТИНИНГ АСОСИЙ ЙЎНАЛИШЛАРИ. «Халқаро ҳамжимаят янсоннинг нафақат яша ҳуқуқи, балки тўлақонли ва соғлом турмуш кечириши учун заур мўътадил атроф муҳит шароитларига ҳам бўлган ҳуқуқларининг муқаддас ва дахлсизлигини аллақачонлар эътироф этган. Экологик хавфсизлик кишилик жимаятининг бугуни ва эртаси учун долзарблиги, куда заурлиги порис инг муҳим муаммолар жумласига кради. Бу муаммолар амалий тарзда ҳал этилса кўп жиҳатли ҳозирги ва келгуси авлод турмушининг аҳволи ва сифатини белгилаш имкониятини береди. И. КАРИМОВ. «ЎЗБЕКИСТОН XXI АСР БЎСАҒАСИДА: ХАВФСИЗЛИККА ТАҲДИД, БАРҚАРОРЛИК ШАРТЛАРИ ВА ТАРАҚҚИЁТ КАФОЛАТЛАРИ»

3 ЭКОЛОГИК ХАВФСИЗЛИКНИНГ МИНТАҚАВИЙ МУАММОЛАРИ ИҚЛИМ ЎЗГАРИШИ ОРОЛ ДЕНГИЗИ ФОЖЕАСИ АТРОФ-МУҲИТНИНГ ТРАНСЧЕГАРАВИЙ ИФЛОСЛАНИШИ (Тожикистон алюминий заводи, Майли-Суу ва пошқалар), СУВ ВА ЭНЕРГЕТИК РЕСУРСЛАРИ БОШҚАРУВИ ТУПРОҚ ДЕГРАДАЦИЯСИ АТМОСФЕРА ХАВОСИНИ ИФЛОСЛАНИШИ ЧИҚИНДИЛАР БОШҚАРУВИ БИОЛОГИК ХИЛМА-ХИЛЛИКНИ КАМАЙИШИ

4 ЭКОЛОГИК ХАВФ ВА ТА Ҳ ДИДЛАР 1,1 млрд. киши таза ичимлик сдвига э ҳ тиёж сезмо қ да 2,4 млрд. киши тазаланмаган сувни истеъмол қ ил мо қ да Ер майдонларининг деградация си 1,2 млрд. кишининг яша шароитларига та ҳ дед солмо қ да Бутанжа ҳ он со ғ ли қ ни са қ лаш ташкилотининг маълумотларига кўра янсон саломатлиги фоизи тиббиёт омилларига, 70 фоиздан кўпро ғ и турмуш тарзи, ижтимоий ва экология омилларга по ғ ли қ

5 ЭКОЛОГИК ХАВФ ВА ТА Ҳ ДИДЛАР ЮНЕП нинг ба ҳ олашига кўра, чўлланиш о қ ибатида дунё мамлакатлари йилига та ҳ мина 42 млрд. А Қ Ш долларига тенге зара кўрмо қ да Сўнги ўн йилликларда 100 млн. га ўрмон массив лари йў қ қ илиган Йилига 4,5 млрд. тонн кўмир, 3,2 млрд. тонна нефтььььььььи ва нефтььььььььи ма ҳ сулотлари ҳ амда табиий газ ва ё қ ил мо қ да

6 УЧИНЧИ МИНГЙИЛЛИК БЎСАҒАСИДА ТАБИАТ ВА ИНСОН 60% дан ортиқроқ қуруқликни антропоген (янсон таъсирида ўзгарган) ландшафтлар эгаллаган. Балиқ турларнинг 30%, қуш турларининг 12%, хайфон турларининг 24% йўқ бўлиб фетиш арафасида; ҳавонинг ўртача ҳарорати 0,4 - 0,6 о С, океан сатҳи сантиметрга кўтарилди, арид зона лорда қурғоқчилик ва саҳроланиш жараёнлари кучайди.

7 9

8 ЭКОЛОГИК ХАВФ ВА ТАҲДИДЛАР С начала прошлого столетия содержание углекислого газа в атмосфере увеличилось на 31%, других парниковых газов – метана и азота – на 50 и 15 % соответственно. Средняя температура повысилась на 0,4-0,6 о С.

9 Иқлим ўзгариши (ИЎ) Атмосферада ПГ йиғилиши, иссиқхона сингари, қуёш нурларини ўтқазиб, ер изидан узун тўлқинли нурланишга тўсқинлик қилиб, иссиқхона эффективный юзага келтиради. Бунда, ёпиқ бўшликда ҳарорат ва намликнинг кўтарилиши кузатилади ва ИЎ саабчи бўлади. Экономика изменения климата

10 Ер ости қатламида ўртача ҳарорат қўтарилиши (+0,7°С, й.й. Дунё океанинг ўртача сатҳи кўтарилиши (+0,17 м, 1907 по 2006 г.) Шимолда қор қатлами камайиши (-2,7% за десятилетие) ИКЛИМ ЎЗГАРИШИ ТЎҒРИСИДА ФАНДАГИ СЎНГИ МАЪЛУМОТЛАР

11 Ер ости қатламида ҳароратнинг ўзгариши й.й.,°С/юз йилликда МГЭИК 2007

Заголовок слайда 12 Иқлим ўзгариши (ИЎ) Парник газ ларининг (ПГ) атмосфера ҳавосидаги миқдорининг ошиши ИЎ олби келади ПГ - ишлаб чиқариш, қишлоқ хўжалиги, кимё саноати, газ транспорте ва чиқиндиларни сақлаш вақтида косил бўлади: СО 2 – углерод 2 оксиды (ёқилғи ёниши); СН 4 – метан (чиқинди/газ транспорте); N 2 O – моддаси (кимё/қишлоқ хўжалиги); Хлорфтороуглеродлар (совитувчи агент). NOx (азот оксид лари), CO (углерод оксиды) и СН (углеводорода) – зарали моддалар, атмосфера да кимёвий реакция га киришиб ПГ косил қилади.

13 Парник газ лари олуши Умумий ПГ миқдори 2000 й. бутан жаҳон бўйича 42 млрд. т. (СО 2 экв.) ташкил этган Экономика изменения климата

14 ПГ чиқишининг йўналишлар бўйича олуши (Ўзбекистон Республикаси)

15 БМТ ИЎ Конвенцияси Ўзбекистон Республикаси БМТнинг ИЎ бўйича доиравий Конвенциясига 1993 й. қўшилган. Ўзбекистон Республикаси ушбу Конвенциянинг Киото Протоколини 1999 йил 20 авгостида ратификация қилган Мазкур Протокол доирасида қуйидаги тадбирлар бажарилиши кўзда тутилган: ИЎни ўрганиб пориш, мослашиш ва ИЎга қарши керакли таъсирий чораларни кўриш; ИЎни ўрганиб пориш, мослашиш ва ИЎга қарши керакли таъсирий чораларни кўриш; ПГ миқдорини камайтиришга қаратилган комплекс ишларни амалга ошириш; ПГ миқдорини камайтиришга қаратилган комплекс ишларни амалга ошириш; Омма эътипорини ИЎ муаммосига жалоб этиш ва бу порада керакли маълумотларни тарқатиш ҳамда таълим соҳасида ИЎ бўйича масалаларни ўқув Дастурларига киритиш; Омма эътипорини ИЎ муаммосига жалоб этиш ва бу порада керакли маълумотларни тарқатиш ҳамда таълим соҳасида ИЎ бўйича масалаларни ўқув Дастурларига киритиш; ПГ камайтиришга қаратилган, таза ривожланиш механизмы (ТРМ) доирасида лойиҳаларни таёрлаш ва уларни бажарилишини таъминлаш. ПГ камайтиришга қаратилган, таза ривожланиш механизмы (ТРМ) доирасида лойиҳаларни таёрлаш ва уларни бажарилишини таъминлаш.

16 Иқлим ўзгариши оқибатлари 1.Ҳаво хароратининг ўсиб ёки пасайиб пориши. 2. Музликлар миқдорининг ҳамда тоғларда фасоли қор ёғишининг камайиши. 3. Сув ресурсларининг камайиши ва натижада қурғоқчиликка сааб бўлиши. 4.Чўллар худудининг кўпайиши, шуй жумладан суғорилаётган ерларнинг бузилиши. 5.Иссиқ ҳароратли кунлар сони орбит пориши, натижада янсон саломатлигига салбий таъсири. 6.Ҳар хил инфекционно ва пошқа касалликлар сонининг орбит пориши. 7.Ҳарорат орбит ёки пасайиши натижасида қишлоқ хўжалиги ерлари бузилиши ва махсулотлар маҳсулдорлигининг пасайиши.

17 ИЎ оқибатлари Хароратнинг кўтарилиши Тоғли худудда музликлар ириши (ўртача уларнинг миқдори ҳар йили 0,2-0,6%га қисқармоқда) Тоғли худудларда фасоли қор ёғишининг камайиши Хароратнинг Ўзбекистон бўйича ўрта йиллик ўзгариши 1960 йилга нисбатан 0.30°С Ўзгидромет маълумоти, Ўрта Осиё бўйича

18 16/09/ /09/2003 Ўзгидромет маркиза маълумоти 17 Орол фожиаси 4/10/2007 Тузли қум кўчкинлари Сув ресурсларининг камайиши Қурғоқчилик Оролбўйи ерларининг бузилиши Оролбўйи худудеда чўллар миқдорининг кўпайиши Касалликлар сонининг ошиши

19 Орол фожиаси Охирги 45 йилда, Орол денгизининг сатҳи 22 метрга пасайиши кузатилган, акватория худуди 3,5 баробар, сув миқдори иса 1080 дан 105 куб км. келиб қолди. Хозирда, тузланиш миқдори литрда 45 г. Тузли қум кўчиши 400 км. узунликка ва 40 км. книга чўзилган. Хар йили, 15 дан 40 млн. тонга яқин туфли чанг атмосфера ҳавосига кўтарилади. Чангли тўфон иса, бир йилда 50 кюнгача бўлиши кузатил моқда.

20 ИЎ янсон саломатлигига таъсири ИЎ, айниқса ҳаво хароратининг кўтарилиши оқибатида касалликларнинг кўпайиши ёки янгиларининг келиб чиқишига сааб бўлади: Иссиқлик тўлқинлари б-н поғлиқ касалликлар. (Клинические синдромы при высоких тепловых волнах (температурах): тепловой удар; тепловые истощения; тепловой обморок; тепловые судороги) Инфекцион касалликлар. Касаллик тарқатувчилар кўпайиши. Малярия касса лиги.

21 Ўзбекистон Республикасининг Атроф муҳитини муҳофаза қилиш бўйича Дастури ( й.) Тоза ривожланиш механизмы доирасидаги лойиҳалар «Кўкдумалок» конида нефтььььььььи газ ларини утилизация қилиш. 2. «Навоий азот» ( т.т.), «Фарғона азот» (894.9 т.т.), «Максам-Чирчиқ» ( т.т.) АЖларида N 2 O моддаси миқдорини камайтириш. Жами-4567,94 минг тонна (СО2 экв.). 3. Янги-Ангрен ИСдаги электр фильтрларини реконструкция қилиш (5780 т.). 4. Фарғона НҚИ заводеда реконструкция ишларини олби пориш (этилсиз бензин ишлаб чиқариш). 5. «Аммофос» АЖ олтингугурт ишлаб чиқариш цехины реконструкция қилиш (SO миқ. камайтириш). 6. Автотранспорт воситаларини газ ёнилғисида ишлаш у-н қайта жиҳозлаш (15 минг). 7. Тўқимачи-Ангрен оралиғидаги темир йўлини электрлаштириш (114 км.).

22 Нефт газ ларини утилизация қилиш Ер изида жима 150 млрд. м 3 нефтььььььььи газ лари факелларда ёқилади, бунда атмосфера ҳавосига 400 млн. тонгача СО 2 чиқарилади. Республикада, 2 млрд. м 3 яқин нефтььььььььи газ лари факелларда ёқилади. Ушбу муаммони ҳал этиш у-н Ўзбекистон, 2008 й. нефтььььььььи газ лари ёқилишини камайтириш Глобал ҳамкорлигига аъзо бўлди. Бунда, қуйидагилар: -нефтььььььььи газ лари мавжуд бўлган манбаларни ўрганиб чиқиш; -нефтььььььььи газ лари миқдори аватарки бин и аниқлаш; -нефтььььььььи газ лари ёқилишини камайтиришга / утилизация қилишга қаратилган Дастур ишлаб чиқиш кўзда тутилган.

23 Автотранспорта экология ҳавфсизликни таъминлаш 2007 йил 1 март дан пошлаб: -«М2», «М3» ва «N2» тоифалардаги автомобилларини, зарали чиқинди чиқариш даражаси Евро-2 экология талабларига жавоб бермайдиган; 2010 йил 1 январдан пошлаб: -«М2», «М3» ва «N2» тоифалардаги автомобилларини, зарали чиқинди чиқариш даражаси Евро-3 экология талабларига жавоб бермайдиган автомобилларни Ўзбекистон Республикасига олби калиш тақиқланади (2006 й ПП 531 -сонли) й. республикада жима автомобиль газ ёнилғисига қайта жиҳазлантирилган, натижада атмосферага зарали моддалар миқдори 16 минг тонга чиқиши камайган. Дастур пошидан пошлаб иса, жима та автомашина газ ёнилғисига қайта жиҳазлантирилган, натижада атмосферага зарали моддалар миқдори 22 минг тонга чиқиши камайган (ВМҚ 2008 й ).

24 Инновацион технологиялардан фойдаланиш; Саноатда энергоистеъмолини, метал ва пошқа ресурслардан тўғри фойдаланиш; Энергияни ишлатиш самарасини ошириш; Қайта тикланадиган энергия манбаларидан кинг фойдаланиш; Техник ва технологии модернизация қилиш; Тежамкорона иш юритиш Табиатдан фойдаланишнинг қонуний ва иқтисодий асосларини ривожлантириш.

25 ИСЛОМ МАНБАЛАРИДА ТАБИАТ ВА ИНСОН Ерни иса ёйиқ – кинг қилдик ва юнга тоғларни ўрнатиб қўйдик ҳамда унда (ҳар кернинг ўзига) мосту ли нарсаларни (ўсимлик ва меваларни) ундирдик. (Хижр сураси оятлар) (Сизларнинг ризқу рўзингиз бўлмиш) ҳар бир нарсанинг если-манбаи Бизнинг даргоҳимиздир. Биз у нарсаларни аниқ ўлчов билан (сизларга) туширурмиз. (Хижр сураси оятлар) 38

26 ИСЛОМ МАДАНИЯТИ ВА ТЕЖАМКОРЛИК Пайғамбар соллаллоҳу алайҳи вассалам шуйндай деганлар: Кимки тежамкорлик билан ҳаёт кечирса қашшоқликка йўлиқмас. Пайғамбар алайхиссалом ҳар бир ҳаракатларида тежамкорлик билан иш тутар эдилар. Хатто таҳорат оладиган сувни ҳам тежаб ишлатар эдилар. Хозирги вақтда кунига 300 литр сув меъёр бўлса, айрим жойларда литр сув ишлатил моқда.

27 Эътипорларингиз учун рахмат!