Тұлғаның әлеуметтенуі
Мақсаты: Қалыптасып кале жатқан жеке тұлғаның әлеуметтік тәжірибені меңгертіп, оны жан-жақты үйлесімді етіп дамыту. Міндеті: Жеке тұлғаның дамуын байланыстыратын өзара факторларларының мәнісін ашу. Өзектілігі: Қоғамның, жеке тұлғаның дамуы мен қалыптасуына тәрбие факторын негіздеу.
Тұлға – әлеуметтанудың өзекті проблемалары- ның бірі, өйткені қоғамдағы болып жататын әлеуметтік құбылыстар мен процестердің себептерін, мәнін жеке тұлғалардың мәнді сипатты белгілері арқылы түсінуге болады. Басқаша айтқанда, жеке тұлғаның мінез-құлқы арқылы тұтас топтың, қоғамның өмірін түсінуге болады.
Тұлғаның әлеуметтену белгілеріне: әлеуметтік бірдейлік (топтық, жалпыадамзаттық), мақсат, стереотипер, жалпы әлемдік құндылықтар мазмұнының қалыптасуы, өмір сүру образы, тұлғаның адаптациялануы, оның нормали әдеттегі мінездері. Тұлғаның әлеуметтенуінің ең негізгі белгілеріне: тәуелсіздігі, сенімділігі, дербестігі, белсенділігі, комплекссіздігі, азаттық деңгейі жатады. Тұлға әлеуметтенуінің негізгі мақсатына: А.Маулоуша «қажеттілігін өзін жүзеге асыруын» қанағаттандыруы мен сол мақсатты дұрыс жүзеге асырудағы қабілеттің дамуы жатады. Олай болмаған жағдайда әлеуметтену процесі гуманистік мәнінен айырылып, психологиялық күштеу инструментіне айналлоды, мұндай жағдай тұлғаның өсуіне емс, өшуіне, «Меннің» жойылуына алып каледі.
Психологияда жеке тұлға денег ұғымның әртүрлі түсіндірмелері бар, бірақ олардың көбісі мы на түсінікке келіп тіреледі: жеке тұлға денегіміз әлеуметтік қатынастар мен каналы іс әрекеттің субъектісі ретіндегі индивид. Жеке тұлғаның ең басты белгісі оның әлеуметтік мәнінің болуы және оның әлеуметтік функцияларды (қызметтерді) (болмысқа, адамдарға, өзіне,жалпы қоғамға қатысты) атқаруы. Жеке тұлға, сендай ақ, психологиялық дамудың белгілі бір деңгейіне ие (темперамент, мінез, қабілеттілік, мақсат-мүдделер). Даралық ұғымы бір адамды басқа бір адамант, бір тұлғаны басқа тұлғадан ажыратып, оған өзіне тән қайталанбас қасиет беретін жалпы мен жекеден тұрады.
Даму табиғатқа, қоғамға және әрбір жеке тұлғаға тән жалпы қасиет болып табылады. Даму денегіміз – төменнен жоғарыға, қарапайымнан күрделіге қарай қозғалыс; сатылай эволюциялық ауысу немсе революциялық секіріс түрінде жүзеге асатын жоғары запалы күйге қарай спиральды өрлеу процесі. Даму барысында барлық философиялық заңдар жүзеге осады: өзгеру, санның сапаға ауысуы, бір сапаның басқа бір сапаға ауысуы (бұлардың кейбіреуі, теріске шығарылуы). Жеке тұлғаның қозғалыс күшіне, яғни қарама- қайшылық күресінің арқасында бұл қозғалыста өзгеріс жүріп жатыр. тұлғаның дамуы
Жеке т ұ л ғ а Индивид Даралы қ
Жеке тұлға,психологиялық дамудың белгілі бір деңгейіне ие
Тұлғаның негізгі функциялары:
Индивид- (лат. individuumбөлінбейтін) Объектілердің белгілі бір түрінен, тегінен класынан бөлініп шыққан жалқы, жеке объект. Казіргі логикада санадан тыс немсе оның ішіндегі объектоның белгілі бір қасиеттері бар және басқа объектілермен байланыса аллоды, бірақ сол қасиеттер мен байланыстар тарапынан қарастырылмайды. Адам-адамзат баласының жер бетіндегі басқа биологиялық организмдерден өзгеше қасиеттерін сипатайтын жалпылама ұғым. Тұлға ұғымының мәні мен түсінігі.
Адамның аса күрделі табиғаты оның қоғамдағы әр түрлі байланыс қатынастары казіргі әлеуметтануда адамға, оның тұлғалық түрінде байланысты, алуан түрлі модельдерді жасауға ықпал етті. Осылардың бірі адамның бейнесіне әлеуметтік рөлдердің жиынтығы ретінде қарау. Әлеуметтік рөл- қоғамдағы адамдардың белгілі бір алтын орнына, жағдайына, олардың басқалармен қарым қатынастарына байланысты және қабылдаған ережелерге сәйкес адамдардың атқаратын қызметтері. Тұлға туралы теориялар. Әлеуметтік статус және әлеуметтік рөлдер.
Басқаша айтқанда, әлеуметтік рөл денегіміз, қоғамдағы адамдардың белгілі бір қызмет атқарған жағдайда белгілі бір тәртіп нормаларын сақтауын айтамыз. Ал рөлдік жүйе денегіміз-адамның қоғамдағы алтын орнына, жағдайына, тұрмысына сәйкес істейтін қызметінің жиынтығы. Адамдардың әлеуметтік рөлдерді бойына сіңіріп,игеріп, меңгеру тұлғаны әлеуметтендіру процесінің бір бөлігі, оның қоғамға, топқа толық енуінің негізгі қажетті шорты. Әлеуметтік рөлдердің мысалы ретінде адамдардың мамандыққа байланысты рөлін айтуға болады. Әлеуметтік рөлдерді игеріп, меңгеруде адам әлеуметтік тәртіп стандарттарын игеріп, меңгеруді, өзін өзі бағалап, бақылауды іске эстрады.
Әлеуметтік статусжәнеӘлеуметтік рөл Енді бұларға толығырақ тоқталған жөн: Мысалы: Әрбір адам әлеуметтік жүйеде бірнеше қызметтерді атқарады. Осыны статус дейді. Әрбір адамның бірнеше статусы болуы мүмкін, бірақ оның жағдайын бір ғана статус анықтайды. Бұл жалғыз статус басты немсе интегралды деп атайды. Еңбегі арқылы қол жеткізген статус адамның қажырлы еңбек этуіне байланысты. Статустың табиғи денег түрі болады. Тұлғаның табиғи статусы адамның мәнді, тұрақты сипатты белгілеріне байланысты (ер адам, әйел, бала,жасөспірім, қарт,т.б.) Кәсібіне байланысты статус тұлғаның базистік яғни негізгі статусы болып есептеледі.
Тұлғаны одна әрі әлеуметтендіру процессі тек қана адамдардың алуан түрлі бірліктері мен топтық шеңберінде болуымен шектелмейді. Тұлғаны әлеуметтендіру оны өз бетімен еркін азаматтың алдыңғы қатарлы тәжірибелеріне, мәдени бағалы құндылықтарына,нысандарына, бағыттарына, т.б белсенді араласып, оларды терең игеруге, бойына сіңіруге, өңдеуге мәжбүр етеді. Осылардың негізінде тұлғаның ерекшелік қасиеттері одна әрі тереңдей түседі оның әлеуметтік тұрғыдан өзін-өзі тануы, өзінше бағалау қасиеттері қалыптосады. Тұлғаның әлеуметтену процесі.
Тұлға тек қана әлеуметтік қоғамдық қатынастардың жемісі ғана емс, сонымен қатар әлеуметтік іс- әрекет, қызмет қоғамның барлық салаларында әрдайым көрініп отрады. Макс Вебер іс -әрекетті біреуге бағытталуын, нысаналануын тому, күту, үміт эту дейді. Вебер әлеуметтік іс -әрекетті, қимылды 4 типке бөледі. 1.Ақыл ойдың мақсатқа бағытталуы. Мұнда әрбір іс -әрекеттің мақсаты мен құрлымының бір- біріне сәйкестігі көзделеді 2. Іс әрекетің құндылыққа бағыталуы. Мұнда әрбір іс әрекеттің басқа құндылық, бағалық үшін өмір сүруі көзделген. Тұлға- әлеуметтік қатынастардың объектісі және субъектісі ретінде.
Жеке тұлғаның дамуы мен қалыптасуының негізгі объективтік факторлары ` Тұқымұқуалаушылық ОртаТ ә рбие
Әлеуметтік іс әрекет пен қызметтің қозғаушы күші объективтік жағдайлармен байланысты. Объективтік жағдай адамдардың қажеттілігінен мұң мұқтажынан, мүлдесінен, мақсатынан шығады. Мүлделердің мақсатардың негізінде әлеуметтік талап тілектерді білдіретін адамдардың қажеттіліктері жатады. Осыған орай мүлде, мақсат бір нәрсеге, затқа денег қажеттілікті түсінудің түрі ретінде көрінеді. Қажеттілік тұлғаны өзін қоршаған әлеуметтік ортамен қатар сыртқы табиғатпен тығыз байланыстырады, өйткені адам табиғаттан өзіне керегін алып, өзінің мүлдесін, мақсатын қанағаттандырып отрады.
Джордж Герберт Мид Тұлғаның дамуы басқа адамдардың рөлін иеленуге байланысты бірнеше кезеңдерді қамтиды «Мен» және «Мені» Зигмунд Фрейд Өзінің дамуында адам жыныстық жетілуімен аяқталтын кезеңдер қатарынан өтеді. Жан Пиаже Ойлану қабілеті ойдағыдай дамып кале жатқан кезеңдерде демиды, олардың әрқайсысы жаңа когнитивті дағдыларды меңгеруге ықпал етеді. Лоренс Колберг Адамның моральдық дамуы когнитивті қабілетті дамытуды және басқа адамдардың сезімін түсінуді білдіретін бірнеше кезеңдерді қамтиды. Адамны ң даму теориялары
Джордж Герберт Мид Американдық философ, әлеуметтанушы, Чикаго Социологиялық мектебінің өкілі, символдық өзара іс-қимылдың негізін қалаушылардың бірі. Қимылмен және символ дармен алмазуға негізделген қоғамның идея сын дамы ты: өзара әрекетті тілмен, қимылдар, символ дар арқылы алмазу арқылы жүзеге асырылады. Адамдардың маңызды рәміздерінің арқасында адамдар өздерінің мінез-құлқының басқалардың көзқарестаымен оңайырақ көрінеді және олардың үміттеріне оңай бейімделеді. Рөлді қабылдау процесі адамның қиялдау арқылы қарым-қатынас жасайтын адамның орнына тұратынын білдіреді.
Зигмунд Фрэйд Аустрия психологі, психиатрі және неврологі. Психоанализ ілімінің негізін қалаушы. Фрейд адамның психологиялық өмірі туған соң басталлоды деп санайды, ал жаңа туған сәбиді ол «tabula rasa» (таза тақта) деп атайды. Кейде ол организмнің анықталмаған бейімділігі туралы, тіпті адамның түс көруі мен қиялында орын алтын филогенездік сипаттағы, өзіне тән архаикалық ейске түсірулер туралы айтады. Фрейд психикалық процесстер динамикасында инстинкті құмарлықтар шешуші рөл атқарады деп санайды.
Пиаже Жан ( ) - Швейцария психологі. Психиканың түрлі кезеңмен дамуы концепциясының авторы. "Генетикалық эпистемология" ілімін жасаушы. Женева және Париж университетінің профессоры. Сорбонна (Франция), Гарвард және Чикаго университетінің құрметті профессоры жылдан Жан-Жак Руссо атындағы институты басқарады, 1940 жылдан 1955 ж. "Генетикалық эпистемология жөнінде Халықаралық Орталық" құрды. Ол бала интеллектісін зерттеу жайында ғылыми мектеп ашты. Ол "Логика және эпистемология" (таным теориясы) жөніндегі еңбектерімен әйгілі. Пиаже: ойлау денегіміз операциялар жүйесі дейді.
Лоренс Колберг ( ) - американдық психолог, даму психологиясы саласындағы сарапшы. Когнитивизм теориясының негізін қалаушылардың бірі, оның ішінде адамгершілік даму теориясы. Чикаго университетінде білім алған, Ph.D. Бостон балалар медициналық орталығында жұмыс істеді. Йель университетінің доценті, Чикаго университетінің психология кафедрасының меңгерушісі және Гарвард университетінің профессоры балды.
Гуманистік к ө з қ ареста Адамның адам болып қалыптасуы жалғыздықта өмір сүрмейді,бірліктердің арқасында адам болып қалыптосады, өзін қоршаған басқа субъектілермен бірдей жағдайда тұрмайды, бірақ әрқайсысының ықпалы осы жерлерге үздіксіз жауап қайтаруынан П.Наторп Қоғам үшін де, жеке тұлға үшін де дүниетанымсыз өмір денегіміз бағыт бағдардың жоғарғы сезімнің патологиялық бұзылуын білдіреді А.Швейцер Жеке тұлғаның дүниетанымы біршама кешігіңкіреп калетін құбылыс, ол адамның жеткіншек шағында пайда болады, оның қалыптасуының негізі жалпы тәрбиелілік бағыттылық, дүниетану мен дүниені слезу жүйесі болып табылады. Л.И.Божович
Гуманистік к ө з қ ареста «Адам ата-анадан туғаңда есті болмайды: есітіп, көріп, ұстап, татып ейскерсе, дүниедегі жақсы, жаманды таниды-дағы, сендайдан білгені, көргені көп болған адам білімді болады. Естілердің айтқан сөздерін ейскеріп жүрген кісі өзі де есті болады... Сол естілерден есітіп білген жақсы нәрселерді ейскерсе, жаман денегнен сақтанса, соңда іске жарайды, сонда адам десе болады» Абай Баланың жаны дүниеге келгенде таза тақтаға ұқсас болып каледі және оның өмір жағдайлары мен тәрбиесі ғана жеке тұлғаның белгілі бір қасиеттерінің пайда болуына себепші болады. Джон Локк Тәрбие үш мақсатқа жэтуге бағытталуы тиіс: өзіңді, қоршаған ортаны тану, Құдайға сиыну. Я.А.Коменский
Бүгінгі жасөспірімдердің әлеуметтену мәселерінің көздері: 1. Интеллектуалды және физикалық күштің даму сәйкессіздігі және уақыттың шектеулігі, қажеттілікті қанағаттандыруда экономикалық лимиттің шектеулігі. 2.Өмірді қадірлемеу, пессимисттік көңіл - күйдің туындауына әкаледі. 3. Жастыққа табиғи дисгормония тән. Тілек пен талпыныс мінездің күштілігі мен еркінен бұрын демиды. 4. Абстрактілі идеалдар және өмірлік жоспарлар. 5. Бүгінгі өмірге(ата-ананың қамқорлығынсыз) әлеуметтік және психологиялық бейімделу қиындығы және бұл қамқорлықтан тезірек құтылуға денег тілегі. 6. Ересек ұрпақ құндылықтарына қарама-қарсы және өзгеше «өзінің» идеалын табуға талпыныс. 7. Эгоцентризм және «отарлық сезім», «бір құтыда», оған қоса өзінің бірегейлігін сезіну. 8.Өзі таңдау жасауға талпыну, бірақ оған жауапкершілікті мойынға алмау.
Жастарды тәрбиелеу мен әлеуметтендірудегі қайшылықтардың туындау себептері: 1) құндылықтар жүйесінің өзгеруі (бұзылуы), оның нәтижесінде аға буын жастарды жаңа өмірге үнемі толыққанды әзірлей алмайды; 2) қоғамның әлеуметтік құрылымының түп тамырымен және өте тез өзгеруі көптеген әлеуметтік топтарға қатты соққы балды; 3) Әлеуметтену факторы ретінде формальды және формалсыз бақылаудың әлсіреуі; Тәрбиелеу мен білім беру институттарынан өткен адамның одна әрі жетілу, яғни әлеуметтенуі барысында адамның өзін мақсат ретінде қоя білуі маңызды рөл атқарады. Мысалы, адамның өзін-өзі басқару, игеру, жетілдіру деңгейі жоғары болған сайын, сыртқы орта әсері аз болады. Ал керісінше жағдайда сыртқы ықпалдың деңгейі мол.
Тәрбие жеке тұлғаны қалыптастырудағы ең маңызды фактор Тәрбие – бұл тұлғаның қалыптасуына мақсатты бағытталған процесс, сонымен қатар тәрбие туа біткен нышандарды түзетеді және микро-ортаны өзгертеді.. Барлық балалар тәрбиелік-білім беру мекемелерінен өтеді,ол мекемелер педагогикалық процесті сауатты құрастырып, оқушылардың жан-жақты іс-әрекетін нәтижелі ұйымдастырады, өйткені ол жеке тұлғаның дамуының шешуші шорты болып табылады.
Тұлғалық қасиеттер үш дәрежеде болады: 1. Әрбір адам ең алдымен адамзат қауымының мүшесі ретінде шыққан нәсілінен, ұлтынан, туысынан, туған жерінен тәуелсіз есті адамның барлық өкілдеріне ортақ жалпы қасиеттерді иелену. Олардың қатарына: қуану, қайыру, болжамдық, елді сүю, арамдық –зұлымдарға, әділетсіздіктерге, әділеттікке және т.б. көптеген рухани- психологиялық қасиеттер жатды. 2. Әр адамның физикалық ерекшеліктерінен жоғары жүйке жүйесінің қызметінен туындайтын және тек өз басына тән психологиялық өзгешеліктер. Бұлар, оның мінез-құлықында, сезім көрінісінде, темперментінде, қимыл мен жүріс тұрысында, сөйлеу ерекшелігінде, сыртқы әсерлерге қайтаратын жауаптарында, басқа адамдармен қарым-қатынсында т.б. тіршілік әрекеттерінде байқаллоды. Осы қайталанбайтын ерекшеліктерінің арқасында әр адамның басқаларға ұқсамайтын өзіндік қырлары туады. Бұл қырларының негізгі физиологиялық ерекшеліктерінде жатқанмен оған әрине өмір сүру ортасының да қатысы бар. 3. Адам белгілі бір елде, рухани дәстүрде белгілі дәрежеде жеткен материалдық және рухани мәдениет жемістерін сусындап өседі. Сол дәуірдің тарихи ортаның жемісі осының бәрі адамның жан-дүниесінде өзінің ізін қалдырады.
Қ орытынды: Жеке тұлға денегіміз- биологиялық құрылысы бар тіршілік иесі. Жеке тұлға-бұл интегративті жүйе, ыдырамайтын тұтастық. Оның ең маңызды белгілері-каналылығы, жауапкершілігі, бостандығы, қадір қасиет, даралығы. Жеке тұлғаның қалыптасуына, сонымен қатар, қоршаған орта да әсер етеді, адам және қоғам өміріндегі әлеуметтік экономикалық, тарихи қалыптасқан жағдайлар. Тәрбиеші тұлғасының жас жанға әсері оқулықтармен де, моральдық нұсқаулармен де, жазалау мен мадақтау жүйесімен де алмастыруға болмайтын тәрбиелік күшті құрайды. К.Д.Ушинский.