ИСЛОМГАЧА ДАВРДА МИЛЛИЙ ТАЪЛИМ-ТАРБИЯ ТАРАҚҚИЁТИ

Кўпгина тадқиқотчилар ва олимлар биринчи давр заданий юксалиш жараёни ҳақида сўз юритганда, археологик қазишмалар ҳамда турки хил манбаларга таянган ҳолда, қадимги Шумер ва Бобил маданиятлари, Миср ҳамда Хитойдаги или тараққиёт босқичларини насос қилиб лошади. Аммо тадқиқотларда айнан шуй даврларда ики дарё оралиғи (Аму ва Сир) ҳамда шимолий- шарқий Хуросон ҳудудларида юз берген юксалиш жараёни четлаб ўтелиб, ушбу тараққиёт босқичи ҳақида деярли маълумотлар учрамаслиги ажабланарлидир. Келтирилган баъзи мисоллар ҳам қадимги юнон ва рим олимларининг асарлари мазмунидаги ушбу ҳудудларда яшаган қабилалар, уларнинг турмуш тарзи ва ҳаёти ҳақида ҳикоя қиладиган узуқ-юлуқ фикр ва қарашлар, парчаларга таянади, колос.

Бюнга сааб нема? ушбу ҳудудларда яшаган, асрлар давтомида у оки бу халқларнинг таъсир доираси, ввввулкан империяларнинг таркибида юксак ақл-заковать, салоҳиятини сақлаб калган аҳоли, қабила, миллат, алат вакилларининг юксак маданияти, санъати, маърифати, тараққиёт натижалари маҳсулини йўқотишга ҳаракат қилиш ва босқинчилар томонидан ўз маданиятини мажбуран синдиришга бўлган интелиш натижасида халқимизнинг нодир, бебаҳо ёдгорликлари таназзулга учраб, улар ҳақидаги маълумотлар деярли сақланмаганлиги табиийдир.

Дастлаб эроний қабилаларни бирлаштирган Аҳмонийлар, Аршакийлар сулоласи, сўнгра Александр Македонский бошчилигида юнон қўшинлари томонидан ики дарё оралиғи ҳудудларининг босиб олиниши, халқ томонидан тўпланган маданият хазиналари инжуларининг талон-тарож қилиниши ҳамда йўқотелишига олби калган бўлса, кейинчалик, рамблер босқини натижасида асрлар давтомида жамланган ввввулкан заданий-маърифий, линий ёдгорликлар, санъат асарларининг узел-косил янги ислам маданияти аҳкомлари билан алмаштирилишига сааб бўлди.

Узоқ Шарқдан, Европагача ястанган ввввулкан ҳудудларда ташкил этелган турки мулкчилик кўринишидаги ижтимоий тузилиалар ва давлатчилик шаклларининг или или-фан, маданият ўчоғи ҳисобланиб, кейинги цивилизациялар тараққиёти учун пойдевор бўлганлигини исботлашга ҳожат йўқ. Ушбу ввввулкан ҳ удуднинг қ о қ марказита жойлашган табиий-и қ линий же ҳ атудан ғ оятуда қ улей, мўътадил об- ҳ авто, ввввулкан за ҳ ираларга бой жаннатмакон манзилларни қ амбар логан Марказий Осиё ҳ амда ики дарё орали ғ ида ҳ ам буюк давлатчилик анъаналари, маданият, санъат, илиу-фан, қ ўйингки, янсон а қ лу- заковатьининг ма ҳ сули сифатида кўпгина со ҳ аларнинг ривож топганлиги, Қ адимги Шар қ цивилизациями тизимида ўзаро уй ғ унликда ало ҳ ида ўрнига ига тара ққ иёт бўлганлиги ҳ ам ўз исботини топ мо қ да.

Инсон Марказий Осиёда палеолит давридадаёқ яшаганлигини фан аллақачон исботлаган. Аммо Марказий Осиёнинг синфий жамиятгача бўлган давр тарихини ўрганиш, тадқиқ ва таҳлил қилиш борасидаги дастлабки қадамлар энди қўйила бошланди Ҳозирги мамлакатимиз жанубидаги Зараутсой ғоридан (Ҳисор тоғ тизмаси) топилган қоятошлардаги тасвирларнинг инг қадимийлари неолит ва нисбатан кейингилари бронза даврига тегишли экранлиги аниқланган. Ғор деворларида турки ранглардаги охра (оҳактош) ёрдамида ҳайвонлар ҳамда найзалар билан қуролланган овчиларнинг тасвирлари туширилганлиги ўша даврлардаёқ аждодларимиз овчилик билан шуйғулланиб, мукаммал меҳнат ва ов қуролларни ясаш ва улардан фойдаланишни билганлигини исботлайди

Зараутсой қоятошларидаги тасвирлар.

Аждодларимизнинг ҳунармандчилик, жумладан, олтин ҳамда кумушка ишлов бериш натижасидаги ижодларининг намунаси сифатида Амударё хазинасини мисол келтириш мамкин. Хазина 1877 йилда Амударёнинг ўнг қирғоғида Кофарниҳон ҳамда Вахш дарёлари қуйилиш жойида топилган. Умумий тўпланган хазина миқдори 1300 та телла ва кумуш тангалар ҳамда 177 та буюмлардан иборат бўлди.

Ардвисура Анахита хайкалчаси

Олтин билакузук

Жангчи-сак

Олтин кўза

Қадимги даврларда аждодларимиз сак (скиф), массагет, хоразмий, исседон ва дай, фары ва маргуш, суғд ва парикан кабы Ўрта Осиёда яшаган ўтроқ ва кўчманчи халқларнинг юксалиши, тараққиёти даражасини насослаш, исботлаш учун археологик, этнология, эсхатология, тарихий манбаларга таянишимиз лазим. Бу манбаларни шартли равишда қуйидагича таснифлашимиз мамкин: Қадимги ёзувлар, тошлардаги бутиклар. Қадимги шаҳар ҳамда қалъалар харобаларидан топилган ашёлар. Қадимий сов йўллари ва иншоотлар. Ёзма манбалар.

ҚАДИМГИ ЁЗУВЛАР Марказий Осиё ҳудудларида яшаган аждодларимизнинг қадимдан мустақил, ўзига хос юқори маданиятга ига бўлганлигини кўрсатувчи далил улар томонидан каша этелган ёзув дурдоналаридир. Академик А.Асқаров турки даврларда археологик изланишлар пайтида топилган хоразмий, боҳтарий, суғдий, қадимги туркий ва номаълум ёзув деб аталмиш ноёб ёзма ёдгорликлар мавжудлиги тўғрисида сзади.

Фарғонадан топилган қўҳна турк бутик ёзувлари

Сўғд ёзувида бутик битаётган коҳинлар

Сў ғ д ёзуви алифбоси

ЗАРДУШТИЙЛАР МАЪНАВИЙ – МАЪРИФИЙ МЕРОСИ МАЗМУНИДА ТАЪЛИМ-ТАРБИЯ МАСАЛАЛАРИ ТАЛҚИНИ.

Инсонларни комилликка, етуклик ва баркамолликка етакловчи куч: ақл-игрок, бой тафаккур, терон фикр, маънавий-ахлоқий поклик ва руҳий показалик зардуштийлик таълимотининг насосий негизини ташкил итар экран, буюк келажагимизни қурувчи ёшларни волга етказиш жараёнида аждодларимиз таълим тизимида қўлланилган таълим ва тарбия усулларидан фойдаланиш муҳим аҳамият касб этажи.

Зардуштийларнинг илиий-назарий, ижтимоий-фалсафий, тарихий, таълиний- ахлоқий, линий-маърифий қимматга ига бўлган муқаддас китаби ҳисобланмиш Авесто билан бир қаторда оламнинг ярателиши, яхшилик ва ёвузлик, нур ва зулмат ўртасидаги доимий кураж, борлиқ тўғрисидаги тасаввурлар насосида космология, космогония, эсхатология асотирларни ўзида муж ассамлаштирган ёзма манбалари сафина: Бундахишн, Динкард Дадестони миноги хирад, Андарзи данаг-март, Хвешкарихи Редагон, Чим-и Дрон, Шойист-ношойист, Арта-Вираз номак, Ояткори Зарирон, Баҳман- яшт, Зат-Спорам, Корномайи- Ардашери Бобакон, Рост сухан, Ривоят, Хваҳай номак, Ойин номак кабы асарлар кради

АВЕСТО эрамиздан молдинги VII асрнинг охири VI асрнинг бошларида Зардушт ва маздопарастлик дени уламолари томонидан ярателган. У муқаддас линий китаб бўлиши билан бирга ўз даврининг кўпгина ижтимоий- сиёсий, иқтисодий, илиий, маърифий, фалсафий, ахлоқий масалаларини қамбар логан. Китоб 21 наскдан иборат бўлган. Афсуски, бизгача унинг 5 носки – Яшт, Ясна, Виспарад, Вендидод ва Хурда Авесто етиб калган колос.

ЯШТЛАР. Яштлар 52 богдан иборат. Боблар мазмунидаги Митра, Анахита, Оша, Вертагна, Тир, Жамшид ҳақидаги қасидалар аждодларимизнинг уч минг йил бурунди тафаккур неъматларини эслатади. Яштларининг қўпчилигида қадимий асотирлар мазмуни муж ассам, турки маъбуд ва маъбудалар, сомовий ёриткичлар тасвирланган бўлсада, улар инг қадимги замонлардаги ҳарбий санъат, қуроллар, уй анжомлари, хўжалик бритиш, турмуш тарзи, ҳунармандчилик, ўша жамиятнинг ижтимоий табақаланиши тарихини ўрганишга ёрдам беради. Яштлар шеърий йўл билан бителган.

Ясна. Авестонинг бу қисми 72 богдан иборат. Улар 4,5 ва 7 мистрали шеър тарзида бителган. Унда угона тангри, ҳар ики оламнинг яратувчиси Аҳурамазданинг таърифи, Зардуштнинг савтоли, Аҳурамазданинг юнга жавтоби, линий қаидалар, тангри фарзлари,оламнинг ярателиши, ҳайвонот, наботот таснифи ўз ифодасини топган. Бундан ташқари, Ясна қисмидаги гоҳларда Зардуштнинг ижтимоий келиб чиқиши, Амрдод ҳамда Хўрдод кабы фаришталар фаолияти, Турон тарихига аид қимматли маълумотлар мавжуд.

Виспарад. Ибодат пайтида қироат қилинадиган матнлар мажмуи бўлган бу қисм 27 богдан иборат. У наср ва назм ералаш халқ китаблари усулида ёзилган ва ҳам ёд олиш, ҳам коҳинлар томонидан махсус қироат билан кўпчилик хузурида ўқишга мўлжалланган. Шу билан бир қаторда унда қадимги Турону, Эрон халқлари тарихи, афсоналарию эртакларини ўрганишга асқотадиган далиллар куда ҳам кўп.

Вендидод. 24 богдан иборат бу қисм соф илиий мазмун ва моҳиятга ига. Унда аждодлармизнинг неча минг йиллик тиббий, жуғрофий, космогония, иқтисодий, ҳуқуқий, фалсафий, ахлоқий, тарбиявий, шуйнингдек, табиатшуйнослик, атроф-муҳитни муҳофаза қилиш, наслнинг показа бўлиши, юрт тарихи ва бошқа кўп масалаларга аид қарашлари муж ассамлашган.

Хурда Авесто. Фанда кичик Авесто сифатида қабул қилинган бу китаб 22 богдан ташкил топган. Барча олимлар уни ёдгорликдан сайлаб олинган оятлар мажмуи деб ҳисоблайдилар. Кейинги тадқиқотлар Хурда Авестонинг 13 бобби мустақил ёзилган экранлигини тасдиқлади. Унинг бир неча фаргардлари махсус зимний маросимларда ўқиладиган дуолардан ташкил топган. Дуолар сов, сов, поташ, қуёш ва ой номлари билан боғлиқ. У соф линий моҳиятга ига бўлиши билан бирга маълум даражада илиий қимматга ҳам ига.

Авестодаги маънавий-ахлоқий тарбиянинг насосини поктийнат, ҳалол, қалбан соф, маънан етук зардуштийларни тарбиялаш ва волга етказиш масаласи ташкил қилиб, бу мессалина амалга ошириш иса устоз ва мураббийлар зима сига юклателган. «-сен ашаҳ-Ҳақиқат сўзи ва Эзгу ният таълимоти билан, снега пайвандлик ва унц боғлаган зотларга или мураббий, устозсан», оки «-сен ҳақиқатуда, бутан мавжудотга Ашаҳ- Ҳақиқатнинг манфаати ва дуружнинг зиёнкорлиги хусусида сабоқ бергенсан, тарбия қилгансан». «-Равшанназар устоз толбини огоҳ этажи» [1] Авесто.Тарихий-адабий ёдгорлик. А. Маҳкам таржемаси –Т.: Шарқ нашриёти- матбаа концерны [1]

Устоз ҳақида «-ҳақиқат нурлари остуда комронлик ва шодмонлик манзилига элтувчидир, сен бу йўлни эзгуликдан огоҳ зотлар учун бинго айладинг» «-ҳақиқат нурлари остуда комронлик ва шодмонлик манзилига элтувчидир, сен бу йўлни эзгуликдан огоҳ зотлар учун бинго айладинг» деб куйланиши таҳсинга сазовордир.

Айни ва қ туда ёдгорликда имонини ва илиини дев ва дуружларга соткан омон устозлар қ ати қ тан қ ид остина олиниб қ ораланади.. «Ёмон тарбиячи ўз таълими билан илоҳий сўзларни пескари қилади ва тириклик игрокини ҳароб айлайди. Ҳақиқатуда, у одамларни ростликнинг бебаҳо сармоясидан ва эзгу ниятудан баҳрасиз айлайди» «Эй, или олмоқ ниятида узоқ-яқиндан калган янсонлар! Алҳол барчангиз қулоқ слинг из, менинг мошкара сўзларимни тинглангиз ва ёдингизда маҳкам сақлангиз : Ёмон тарбиячи ҳеч қачон ҳаётингизни тубанлаштирмасин, девпараст дурвандлар аврагувчи тел билан сизларни гумроҳ қилиасин [1] ». [1] Авесто.Тарихий-адабий ёдгорлик. А. Маҳкам таржемаси –Т.: Шарқ нашриёти- матбаа концерны ,17,14,22-бетлар. [1]

Ҳ озирги кунда мамлакатимизда қ абул қ илинган «Таълим тў ғ рисидаги» қ онун, «Кадрлар тайёрлаш миллий дастури» насосини ҳ ар томонлама етук, баркамол шахсни тарбиялаш масаласи ташкил қ илар экран, аждодларимизнинг 3000-йил илгари бу аъмолга етишнинг йўллари, қ аидаларини ишлаб чи қ иб, давлат ва жамият тузилишининг негизига насос қ илиб қ ўйганлари та ҳ синга сазавтордир «-менга баркамол ва диногоҳ, ватансевар ва анжуманаро, аҳил, эзгу андишали, зулматудан, тангликдан қутқарувчи фарзандлар бағишла. Токи улар манзил, шаҳар, ўлка ва унинг ном ҳамда овозасини кўтарсинлар»

Зардуштийларнинг паҳлавий телида ёзилган ва бизгача етиб калган Дадестон-и меног-и храд, Бундахишн, Арта виразнома, Ояткор Зареран, Затспорам, Корномаи Ардашери Бобакон, Бахман яшт, Ривоят, Рост сухан, Шойист-ношойист, Чим-и- дрон, Андарз-и данаг март, Хвешкарих-и редагон кабы қўлёзмаларининг таҳлили орқали бевосита таълим- тарбияга аид мулоҳазалар, устознинг шогирдга, донишманднинг ёшларга пандлари, таълим тизими ва жараёни, уларда риоя қилинадиган қонун-қаидалар мажмуи, устоз ва муаллимлар, шогирд ва толбиларнинг мажбуриятлари тўғрисида батафсил маълумот берилганлигини билиб оламиз.

«Андарз-и данаг март (Донишманд ўгитлари) да донишманд ўз ўғлига таълим ва ўгит бериб мурожоат қилади : Ўғлим ! Қўрқувни ҳис қилиаслик учун беайб ва бегуноҳ бўл. Муносиб бўлиш учун шуйкроналик қил... Хотининг ва болаларингга нисбатан иложе борича очиқкўнгил ва яхши мунособатуда бўл. Айниқса улар билан доим суҳбат қил, панд-насиҳат бер ва ўқит [1] [1] [1] Зороастрийские тексты. -Санкт-Петербург: «Нева», «Лесной сад»

Зардуштийларнинг дидактик-ахло қ ий асарларидан бири ҳ исобланган «Хвешкарих-и редаган» (Муаллим наси ҳ атлари)да келтирилган таълим тизимидаги бошлан ғ ич таълимнинг мо ҳ иятини очиб берадиган қ уйидаги фикрлар ҳ ам айни қ са ди ққ атга моликдир : Болаларнинг таълим олишлари учун уларнинг вазифалари ҳамда мажбуриятларини мактаб бошлиғи белгилаб беради. Ҳар куни.. эрталаб қуёш чиқишидан олдин барвақт туринг. Қўлингиз ва юзингизни дасташўйда тоза сов билан ювинг. Белгиланган вақтуда мактабга бориб, у ерда ўз мажбуриятларингиз ҳамда вазифаларингизни бажаришга киришинг. Мактабдаги машғулот ва дарсларга кўзингиз, қулоғингиз, тел ва дилингизни шуйндай қаратингки, машғулотлар тугагандан сўнг ақл ва заковать билан (тўғри) фикр юрита биладиган бўлинг… Мактабдан кетаётганингизда тўғри йўлдан боринг. Машғулотлардан қайтаётган пайтингиз таниш, яхши кишини ким бўлишидан қатъий назар –учратсангиз таъзим қилинг. Уйга (сизга) берилган вазифаларни ақл билан ва кўрсатмаларга насосан бажаринг, ҳеч қачон ота-онангизни хафа қилианг, опа-сингил, ака-ука, хизматкор ва ҳайвонларни урманг, яхши ва лойиқ ҳолда (улар билан) муомалада бўлинг. Меҳрибон ва мулойим бўлинг. Уйга калганингизда ота-онангиз олдида ҳурмат ва итоат ҳолатида бўлинг. Сизга немаики ишни буюрсалар, ақл билан кўрсатмаларга насосан бажаринг. Ўтиришга рухсат олмагунча ўтирманг. Қачонки (сизга) овқатланишга рухсат берсалар, қўлингизни ювинг, овқатни молдингизга қўйиб ўтиринг, овқатланиб бўлгач тишингизни тозаланг. Тиш тозалагични жойига қўйиб, ўрнингизни тайёрланг. Қўлингизни ювиб, сочингизни таранг. Тинч ухланг, кейинги кун, эртага қуёш чиқишидан олдин яхши кайфиятуда уйғонинг. Қўлингизни ва юзингизни 3 марта дасташўйда, 7 марта тоза сов билан показалаб ювинг. Мактабга иштиёқ билан боринг, кимки кундузи мактабга бормаса, кечаси афсусда қолади. Ўқитувчини хафа қилишдан эҳтиёт бўлинг, унда сизни жарима ва оғир жазо кутади. Балоғат ёшига тўлганингизда сизлар донишманд Ҳарбед ва Дастурлар олдида имтиҳондан ўтасиз. Улар сиздан тўғри жавтоб кутишади, сиз жавтоб беролмасангиз, одамлар сизга қараб туришади, сиз иса ерга.[1][1] [1] Зороастрийские тексты. -Санкт-Петербург: «Нева», «Лесной сад» [1]

Таълимда илиларни игаллаш, сабо қ олиш ва дам олиш жараёнининг ани қ ва қ ти белгиланганлиги ҳ ам ди ққ атга сазавтордир...У куннинг ибтидоси ва интиҳосида, у туннинг аввали ва охирида билим олмоғи, тафаккур ва донишга лиммо-лим бўлмоғи, ниҳоят ашаванлик йўлида шуйндай манзилга етмоғи керакки, илоҳлар шаънига ҳамду санолар айтсин, уларни эзгу каломлар билан ардоқласин. Ва шуй йўсинда ўз билимини зиёда қилсин. …У куннинг ўртаси ва туннинг ўртасида куда роҳатланиб, ором олмоғи, шуйндан сўнг или ортидан шуй қадар жедду-жаҳд этмоғи керакки, ўтмиш донишмандлар қолдирган ҳамма нарсани жону дилдан ўрганиб олсин[1][1] [1] Авесто.Тарихий-адабий ёдгорлик. А. Маҳкам таржемаси –Т.: Шарқ нашриёти- матбаа концерны [1]

Ҳ ар бир зардуштий таълим якунида қ асамёд қ абул қ илган. Бу же ҳ атудан Авестода келтирилган шогирд қ асамёди ди ққ атга моликдир : Токи жоним бор экран, токи қудратим қоим экран, ўз хоҳишим ва йўлбошчиларим амр- иродаси билан некогоҳликнигина истайман, эзгуликни истайман[1].[1] [1] Авесто.Тарихий-адабий ёдгорлик. А. Маҳкам таржемаси –Т.: Шарқ нашриёти- матбаа концерны [1]

Зардуштийлар таълимотининг насосий мазмуни ифодаланган «Авесто» ва пандномалар аждодларимизнинг бутан янсониятга этган бебаҳо маънавий неъмати, тарихий– қомусий ёдгорликларидир. Бу асарлар олам ва одам ҳақидаги билимлар мажмуаси, турки фанларга аид қимматли маълумотларни ўзида муж ассам этган қомусий характерга ига. Шy билан бирга бу турфа билимларнинг ҳаммасига хос муштарак жеҳат борки, у «Авесто» ва пандномаларни угона ва умумбашарий, таълиний-ахлоқий қарашларга бой манба сифатида баҳолаш ҳамда улардаги мазкур қарашларни ўрганиш долзарб муаммо экранлигини насослаш имконини беради. Инсоният тамаддунининг барча босқичларида комилликка интелиш, жамият ривоженинг насосини ташкил этажиган баркамол, етук шахсни шакллантириш масаласи долзарб бўлиб калган. Инсон ақл– заковотининг маҳсули сифатида «Авесто» ҳам аждодларимизнинг тафаккур неъматлари жамланган, ижтимоий-фалсафий, илиий-назарий, таълим-тарбияга аид қарашлари ифодаланган бебаҳо ёдгорликдир.

Ҳозирги кунда ҳуқуқий демократик давлат қуриш, бозор иқтисодиёти мунособатларига насосланган фуқаролик жамиятини шакллантириш йўлидан бораётган фарзандларимизнинг маънавий-ахлоқий тарбияси жараёнида аждодларимиз томонидан қолдирилган бой милллий, маънавий-заданий меросимиз муҳим аҳамият касб этиши шуйбҳасиздир.