Иіс және дәм слезу талдағыштары Тақырыбы: Иіс және дәм слезу талдағыштары ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТЕРЛІГІ ҚАЗАҚ МЕМЛЕКЕТТІК ҚЫЗДАР ПЕДАГОГИКАЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ Анетбекова Гулзира Телкозиевна

Анализатор, яғни талдағыш (сенсорлық жүйе) - ақпараттарды қабылдап, код тап, өткізіп және ми қыртысында талдан құрастыратын күрделі морфофункциялық жүйе Иіс слезу және дәм слезу рецептор лары шете орналасқан (экстерорецепторлар) хеморецепторлар болып табылады. Сыртқы ортамен байланысу түрінен: 1. Дистанттық: иіс слезу; 2. Контакттық: дәм слезу

Иіс талда ғ ышы туралы т ү сінік Иіс сезім жүйесінің қабылдағыштары жоғарғы мұрын кеңсірігінде орналасқан. Ауданы=5-8 см Иіс беткей тіннің қалыңдығы= мкм Иіс қабылдағыштарының диаметрі=5-6 мкм Адамдарда иіс сезгіштердің саны=10-20 млн Әрбір қабылдағыш ұзындығы=10 мкм Иіс буылтығының жіңішке кірпікшелері=6-12

Иіс кірпікшелері Иіс кірпікшелері арнайы бездер түзетін сұйықтыққа малынып тұрады Бұл кірпікшелер иіс сезім мүшесінің қабылдау ауданын эссе өсіреді Олар аңқыған иісті затратдың ауаға таралған бөлшектерін сезгіш келеді Иіс кірпікшелері үнемі қозғалыста болып, аңқыған иісті затратдың молекулаларымен белсенді түрде жанасады

Электроольфактограмма Иіс қабылдағыштарының бетінен тіркелетін электр көрсеткішін электроольфактограмма деп атайды Ол иісті зат аз уақыт әсер еткен жағдайда да панда болып,бірнеше секундқа созылатын,шайқалу тербелісі 10 мв монофазалық (көбінэссе) теріс толқыннан тұрады Кейде баяу толқындардың үстіне көптеген талдағыштардан шығатын лайықты (синхронды)серпініс шоқтары қабаттасады Жеке қабылдағыштардың серпініс жиілігі тітіркендіргіштің сапасына және қарқынына сәйкес өзгереді

Иіс жүйесі жеке зат қабылдауға арналған әралуан түрлі қабылдағыштардан тұрады Олардың мембранасы бетінде белгілі пішінді ойыс жерлері болады Егер оралдың пішіні иісті зат молекуласының белгілі пішініне (кілт пен құлып сияқты) сәйкес келсе ғана иіс түйсігі туады Оcыған сәйкес иістің бастапқы бірнеше(камфора, жұпар, гүл, жалбыз, эфир, сасық иіс) түрін жіктейді.Олардың нақтылы қабылдағыштармен әрекеттесуі потенциал тудырады Расында,көптеген зерттеулерде иіс буылтығында панда болатын электрлік жауаптың көрсеткіштері оған әсер етуші иісті затратдың қасиеттеріне тәуелді екендігі көрсетілді Бірнеше иістердің әсерінен оның қозған және тежелген жерлерінің кеңістіктік өрнегі өзгереді

Иіс ұзақ әсер эткинде оған қабылдағыштардың бейімделетіндігін бақылауға болады Талдағыштар көптеген исті затратға толық бейімделеді,яғни оралға иіс түйсігі жойылады Бірқатар затратға талдағыштар баяу және ішінара ғана бейімделеді Кейбір жағдайларда бұл тек бір затқа емс,бірнеше ұқсас әртекті иістерге де байқаллоды(гетерогендік бейімделіс) Ол иісті затратдың мөлшеріне және иіс слезу жолдарынан өтетін ауа толынының жылдамдығына тәуелді келеді Иіс талда ғ ыштарыны ң адаптациясы

Иіс сезімталдығының аурулары Гипосмия- иіс слезудегі сезімталдықтың төмендеуі Аносмия- иіс слезудегі сезімталдықтың жойылуы Паросмия -иісті теріс түйсіну Иллюзия- белгілі бір иіс тітіркендіргіштері болмаған жағдайдағы жалған түйсік Галюцинация- елестеушіліктің панда болуы Иіс буылтығынан шығатын талшықтар бірнеше будадан тұрады Олар алдыңғы мидың әртүрлі бөлігіне бағытталлоды Бұл жолдардың ми қыртысындағы жобаланыстары ұласа байланысқан орталықтар қатарына жатады.Өйткені орал иіс жүйесінің басқа сезім жүйелермен байланысын қамтамасыз етіп,осы негізде бірнеше күрделітағамдық,қорғаныс,жыныстық т.с.с.қызмет атқарады

Д ә м талда ғ ыштары туралы т ү сінік Дәм слезу жүйесі қамтамасыз етеді Ауыз қуысына түскен тағамның сипатын, мөлшерін және түрін анықтау Организмнің тірші- лігін,зат алмасуын. Сыртқы ортаға бейімделуін

Д ә м қ абылда ғ ыштары Дәм қабылдағыштары-дәм слезу баданасы тілдің түпкі жағына,жұмсақ таңдайда,тілше мен жұтқыншақтың шырышты қабықшасында орналасқан.Әсірэссе тілдің ұшында,екі бүйірінде және түпкі жағында көп кездэсседі Адамда дәм слезу баданасы=10 мың Қабылдағыш пен тірек жасушалары=8-12 Ұзындығы мен ені= 70 мкм Дәм слезу баданасының пішіні =сауытша тәрізді,төбесінде тесігі болады

Дәм баданалары тілдің емізікшелерінде орналасқан.Бұларды емізікшелер арасындағы бездердің сөлі шайып отрады Қабылдағыштардың ұзындығы=10-20 мкм Қабылдағыштардың ені=3-4 мкм Ұшқары жеріндегі өте сезімтал шағын түктердің саны=30-40 Демеуші затрат дәм слезуші жасушаларға бадананың тесіктері арқылы өтеді Қабылдағыштың әртүрлі затратды іріктеп сіңіретін стереоарнамалы шектері болады деп жорамалдайды Әрбір қабылдағыштардан сезгіштік жүйке талшықтары басталлоды Қабылдағыштар организмнің ең аз өмір сүретін жасушаларына жатады Олар әрбір 250 сағаттан кейін дәм слезу баданасының шетінен ортасына жылжып келетін жаңа жасушамен алмасады Көшкен кезде сүйке ұштары қабылдағышқа айналлоды

Дәм қабылдағыштары дәмді түйсіну үшін жеке хеморецепторлар болады денег пікір бар Ащы =тілдің түбінде Тәтті= тілдің ұшында Қышқыл және тұзды дәмді= тілдің бүйірлерінде Алайда кейінгі кездегі зерттеулер бойынша, тілдің түбінде орналасқан қабылдағыштардың азы тітіркендіргішке сезімталдығы,оның ұшындағыларға қарағанда,тек 6 эссе,ал бүйіріндегілермен салыстырғанда 4 эссе жоғары екендігі көрсетіледі Дәм баданасынан 2-4 сезгіштік жүйке талшықтары шығып, тіл,жұтқыншақ және кезеген жүйкенің құрамында сопақша мидың жалпы будасына келеді Бұлардан шыққан екінші нейрон дар ішкі ілмектің құрамында таламусқа жетеді Одан ми қыртысының дәм сезетін аймағына келетін,үшінші нейрон басталлоды

Қабылдағыштардың ұқсас тітіркендіргіштерді жіктеп айыра білу қабілетін ажырату сезімталдығы деп аталлоды Адамда дәм слезудің әркелкі абсолют табалдырығы болады Ол организмнің әртүрлі (аштық,тоқтық,т.б)жағда йларына байланысты

Дәм слезу талдағышы ми қыртысының артқы орталық қатпарының төменгі жағында - дәм слезу орталығына барады (Сильвий сайты).

Дәм сезімталдығының аурулары Жас ұлғайған сайтын дәм ажырату сезімталдығы кемиді. Дәрі қабылдау,темекі шегу дәм сезімталдығын төмендетеді Агевзия= дәм сезімталдығының жойылуы Гипогевзия= дәм сезімталдығының кемуі Парагевзия= дәм сезімталдығының қалыптан тысқа әуес болушылығы

Тітіркендіргіш ұзақ әсер эткинде дәм талдағышы оған бейімделіп аллоды,яғни оның сезімталдығы төмендейді Талдағыштар бәрінен де тәтті және тұзды тітіркендіргіштерге тез бейімделеді Ал қышқыл,әсірэссе тітіркендіргіштерге бейімделісі өте баяу өтеді Бірнеше тітіркендіргіштер қатар немэссе бірінен соң бірі әсер эткинде қарама-қарсы дәм түйсігі туады не орал аралас сезіледі Бұл айқас бейімделу деп аталлоды Тұздыға бейімделу тәттіге,ал тәттіге бейімделу қышқыл мен азыға сезімталдықты арттырады.Сондықтан тұзды тамақтан кейін тұщы су тәттілеу болып,ал тәтті тамақтан кейін алма,жүзім едәуір қышқыл болып көрінеді Бірнеше дәмді затратды араластырғанда, қоспа құрамына кіретін затратдың дәмінен басқа жаңа түйсік панда болады.

Қ орытынды Ауа неғұрлым таза бокса,иіс талдағышының сезімталдығы соғұрлым жоғары болады.Иіс слезу мүшелерінде қозу тудыратын заттың ең аз мөлшерін оның табалдырығы деп санайды.Иісті затратдың мұрынның кілегей қабығындағы иіс аймағына өтуі қиындаған жағдайда,мысалы тұмау кезінде,слезу табалдырығы көтеріліп,иіс сезімталдығының күрт төмендейтіндігі және тіпті толық жойылып кететіндігі байқаллоды