Қ ара ғ анды мемлекеттік медицина университеті Морфология ж ә не физиология кафедрасы СРС Та қ ырыбы: Қ ан жасау ж ү йесі Орында ғ ан:Тайба ғ аров Б. Ж. топ Тексерген: С ә рсенбаева Ш.Ш. Қ ара ғ анды 2018

Жоспары: Кіріспе Шеткері ж ә не орталы қ қ ан т ү зу м ү шелері Қ ан организмні ң ішкі ортасы ретінде. Гомеостаз Қ анны ң құ рамы физика-химиялы қ қ асиеттері Қ ан топтары, резус фактор Қ анны ң биохимиялы қ құ рамыны ң ө згеруі, ұ юы Қ орытынды Пайдаланыл ғ ан ә дебиеттер

Кіріспе: Адамны ң денесіндегі қ ан организмні ң с ұ йы қ негізгі ішкі ортасы. Қ анны ң жалпы м ө лшері ересек адамда 4,5-6 л шамасында, я ғ ни денені ң жалпы салма ғ ыны ң 6-8 %. Жа ң а ту ғ ан н ә рестеде ол %, 1 жаста 9-13%, 5-7 жаста 7-8 % болады. Организмдегі барлы қ қ анны ң 50% қ ан деполарында қ ор болып са қ талады. Ондай м ү шелерге бауыр, к ө к бауыр, ө кпе ж ә не тері жатады. Б ұ л м ү шелердегі қ ан қ оры адам жараланып, қ ансыра ғ анда қ ан айналымына шы ғ ып, тіршілікті са қ тап қ алады, ал денедегі қ анны ң 50-60% жо ғ алса, адам ө ліп қ алады. Қ ан ө ндіру ұ ры қ ты қ кезе ң де басталады. Б ұ л кезде қ ан сары денеде, бауырда, к ө к бауырда ж ә не с ү йекті ң кемігінде ө ндіріледі. Ұ ры қ ты ң м ү шелері кезектесіп, я ғ ни біріні ң қ ан ө ндіру қ ызметі т ө мендегенде екіншісіні ң қ ызметі басталады да, қ анны ң ү немі ө ндірілуін қ амтамасыз етеді.

Орталы қ ж ә не шеткі қ ан жасау м ү шелері Қ ан т ү зу органдары деп- организмні ң ішкі ортасын қ алыптастыратын қ анны ң физиологиялы қ ма ң ыздары ә рт ү рлі формалы элементтеріні ң қ алыптасып, пісіп-жетілетін м ү шелерін айтамыз. Б ұ л м ү шелер қ ызметіне байланысты орталы қ ж ә не шеткі болып б ө лінеді. Орталы қ м ү шелерде формалы денешіктерді ң негізі қ алыптасып, шеткі а ғ заларда толы қ жетілуі болады. Орталы қ а ғ за ғ а с ү йек кемігі мен тимус, ал шеткісіне к ө кбауыр, лимфа т ү йіндері ж ә не миндалиндер.

С ү йек кемігі: С ү йек кемігі medulla ossium қ ан т ү зу мен қ атар иммунды ж ү йені қ алыптастыратын а ғ за болып табылады. С ү йек кемігі негізінен қ ызыл кемік ж ә не сары с ү йек кемігі болып б ө лінеді. Қ ызыл с ү йек кемігі medulla ossium rubra қ уысты с ү йектерді ң эпифизінде ж ә не қ ыс қ а с ү йектермен жалпа қ с ү йектерді ң кемікті б ө лігінде болады. С ү йек кемігі эмбрион с ү йегінде екінші айды ң ая ғ ында қ алыптаса бастайды. 12- аптадан бастап м ұ нда қ ан тамырлары мен синусоидтар дамиды. 20-апта ғ а таман с ү йек кемігіні ң массасы тез ө се бастайды

Айырша без: Айырша без thymus- иммуногенезді ң орталы қ органы болып табылады. М ұ нда с ү йек кемігінен қ ан ар қ ылы келетін ба ғ аналы жасушалар жасушалы қ иммунитетке жауапты Т-лимфоциттерге айналады. Сондай-а қ тимуста тимусты қ фактор атты секрет ө ндіріледі. Б ұ л Т-лимфоциттерді ң қ ызметіне ә сер етуші ж ү йе. Айырша без м ө лшері жа ғ ынан ассиметриялы екі б ө ліктен т ұ рады о ң ж ә не сол dexter en sinister. Жо ғ ары б ө ліктері біріккен ж ә не жі ң ішкелеу, ал т ө менгі б ө ліктері жуандау келеді. Сол жа қ б ө лігі к ө бінесе ұ зын болады. Жалпы салма ғ ы 37,5г жуы қ, ал ұ зынды ғ ы 7,5- 16см.

К ө кбауыр: К ө кбауыр lien қ ан т ү зуді ң шеткі а ғ засы. Ол негізінен іш қ уысыны ң 9-11 сол жа қ қ абыр ғ а аралы ғ ында орналасады. Ересек адамда ғ ы салма ғ ы ерлерде-192г, ә йелдерде 153г болады, ұ зынды ғ ы 10-14см, ені 6-10см, қ алы ң ды ғ ы 3-4см. К ө кбауыр ж ұ мса қ, қ ою қ ызыл т ү сті болады. Оны ң екі бетін ажыратады: диафрагмальды, висцеральды. Висцеральды бетінде к ө кбауыр қ а қ пасы бар, қ а қ па ар қ ылы нерв, қ ан тамырлары ө теді.

Гомеостаз. Қ анны ң ішкі ортасын т ұ ра қ тауы Ішкі ортаны ң т ұ ра қ тылы ғ ын гомеостаз (У. Кэннон), ал оны қ амтамасыз ететін механизмдерді гомеокинез дейді. Қ ан, лимфа, ұ лпааралы қ с ұ йы қ ты қ организмні ң ішкі ортасын құ райды. Ішкі ортаны ң құ рамы ж ә не қ асиеттері т ұ ра қ ты болады. Ішкі ортаны ң т ұ ра қ тылы ғ ын гомеостаз (У. Кэннон), ал оны қ амтамасыз ететін механизмдерді гомеокинез дейді. Тыныс алу, оттегіні ө кпеден ұ лпалар ғ а ж ә не к ө мір қ ыш қ ыл газын ұ лпалардан ө кпеге тасымалдайды. Қ ыш қ ылды қ -негіздік тепе-те ң дікті қ амтамасыз етуге қ атысады (Hb буфері). Ұ лпалардан ө кпеге суды тасымалдайды. Біріншілік осмосты қ ауыт қ уларды қ алпына келтіруге қ атысады, олар микроосмометрлер т ә різді ә сер к ө рсетеді (Х. Қ. С ә тпаева). Кейбір улы заттарды адсорбциялайды.

Қ анны ң құ рамы физика-химиялы қ қ асиеттері Қ анны ң құ рамы плазма мен жасушалардан т ұ рады (лейкоциттер, эритроциттер мен тромбоциттер). Ол ж ү рек со ғ уы ә серімен тамырлар ж ү йесі бойынша айналады ж ә не денені ң ө зге тіндермен ұ й қ аспайды. Орташа есеппен, адамны ң жалпы салма ғ ына ша ққ анда қ анны ң жалпы ү лесі 6,5-7 % құ райды. Ауыл шаруашылы қ малдарында қ алыпты жа ғ дайда қ анны ң жалпы массасы дене массасыны ң 5 – 9 процентін құ райды. Соны ң ішінде 55 – 60 проценті с ұ йы қ б ө лігіне, 40 – 45 проценті формалы қ элементтерге жатады.

Эритроциттер Эритроциттер (грек. Erythros – қ ызыл ж ә не kytos – ыдыс) – адам мен жануарлар қ анында ғ ы қ ызыл т ү йіршіктер. Эритроциттер омырт қ асыз Жануарларды ң (тікентерілерді ң ) қ анында да болады.

Лейкоциттер Лейкоциттер – қ анны ң а қ жасушалары. Қ анда ғ ы м ө лшері 4-8,8х109/л. Лейкоциттер саныны ң артуы лейкоцитоз, азаюы лейкоцитопения деп аталады

Қ ан ұ юыны ң плазмалы қ факторлары I - Фибриноген II - Протромбин III – Ұ лпалы қ фактор IV - Са 2+ V, VI - Ас-глобулин, проакцелерин VII - Проконвертин VIII - Антигемофилдік глобулин А IX – Кристмас факторы, Антигемофилдік глобулин В X - Стюарта-Проуэра факторы XI – Тромбопластинні ң плазмада ғ ы негізі XII – Хагемана факторы XIII – фибрин т ұ ра қ тандырушы фактор, фибриназа, плазмалы қ трансглутаминаза, фибринолигаза XIV - Белок С (Флетчер) XV – Фиджеральд Фложе

Қ ан топтары, резус фактор Ландштейнер (1901 ж.), Ян Янский (1903 ж.). АВО ж ү йесіндегі қ ан топтарыны ң жіктелуі I – О αβ (40-50%) II – А β (30-40%) III – В α (10-20%) IV – АВо (~5%)

Қ ан топтары Агглютиногендер (А ж ә не В) эритроциттерде, агглютининдер (α ж ә не β) плазмада болады. Сыйыспайтын қ анды құ й ғ анда эритроциттер агглютинацияланып (желімденіп), кейін гемолизге ұ шырайды, себебі плазмада гемолизин бар. Бір топ қ а жататын қ анды құ й ғ анны ң ө зінде алдымен биологиялы қ сынама ж ү ргізіледі: нау қ ас сарысуыны ң тамшысын ж ә не донор қ аныны ң тамшысын алады (10:1) Агглютиногендер 3-4 айлы қ ұ ры қ та, ал агглютининдер – туыл ғ аннан кейінгі 3-6 айда аны қ талады.

Қ орытынды Қ ан тіні с ұ йы қ ты ғ ына дене клеткаларына қ ажетті оттегі мен қ оректік заттарды беріп, одан к ө мір қ ыш қ ылы мен клеткалар б ө ліп шы ғ аратын бас қ а да ө німде рді сі ң іреді. Осы ар қ ылы организм ү шін қ ажетті ішкі орта құ рамыны ң тт ұ ра қ т ылы ғ ы қ амтамасыз етіледі. Ал бір қ атар м ү шелер қ ан құ рамыны ң тра қ тылы ғ ы н са қ тап т ұ рады. Тыныс алу м ү шелері ар қ ылы қ ан оттегін сі ң іріп, к ө мір қ ыш қ ылын береді. Зат алмасуды ң бас қ а ө німдері қ аннан арнаулы з ә р шы ғ ару м ү шесі б ү йрекке келеді; кейбір заттар шамалы м ө лшерде ас қ орыту ж олыны ң кілегйлі қ абы қ шасы мен тері ар қ ылы б ө лінеді.

Пайдаланыл ғ ан ә дебиеттер Биологиялы қ физика Б.Арызханов Ремизов А.Н. Медицина и биофизика Ливенцев Н.М. Курс физики