М.Оспанов атсындағы Батыс Қазақстан Мемлекеттік медицина университеті Жалпы гигиена және экология Адам организміндегі макроэлементе және микроэлементыдің маңызы Орсындаған: 502,503 МПІ Қаусынбаева, Диханова, Губайдуллиева, Галимжанова Есполова, Тәлегенова Тексерген: Доцент, м.ғ.к Бердешева Г.А Ақтөбе 2016 ж

Кіріспе Негізгі: Макроэлементтер ма ң ызы, т ү рлері; Микроэлементтерді ң адам организміндегі урны; Ультрамикроэлементы; Қ орытсынды Жоспар:

Адам ағзассындағы химиялық элементтер адам өміріне қажетті үрдістерді жүзеге асырып, ағзаның толыққанды дамусын қамтамасыз ететін элементтер чтобы. Бұл элементтерді тірі ағзалардағы орташа мөлшеріне қарай үш топқа бөледі: микроэлементы, макроэлементе және ультрамикроэлементы. Ал тіршілік үшін маңыздылығсына байланысты тіршілікке қажетті элементтер, қосымша элементтер және өте аз элементтер деп өзара бөледі. Сондықтан, химиялық элементтердің біреуінің жоқ болуы немсе жетіспеуі ағзадағы қалыпты жағдайды бұзады. Алайда, ағзадағы қандай да бір элементтің шамадан тыс болуы да ауры салдарға әкеп соғады. Адам ағзасы химиялық элементтерді әр түрлі концентрлейді, яғни микро- және макроэлементе мүшелер мен ұлпаларда әркелкі тара лады. Кіріспе

Элементтерді тірі ағзалардағы орташа мөлшеріне қарай үш топқа бөледі : 1. Макроэлементтер (оттек, суток, көміртек, азот, фосфор, күкірт, кальций, магний, натрий және хлор); ағзадағы мөлшері 10% дан жоғары болады. 2. Микроэлементтердің (йод, мыс, мышьяк, фтор, бром, стронций, барий, кобальт) ағзадағы мөлшері 10%-15%. 3. Ультрамикроэлементы ссынап, алтсын, уран, торий, радий және т.б. Олардың ағзадағы мөлшері 15% дан төмен.

Темір гемоглобиннің, миоглобиннің, тотығу-тотықсыздандыру ферментері пероксидаза, каталаза мен биологиялық тотығу процесін жүргізетін цитохромдық ферментер құрамы на енеді. Денеде темір баурыда, көк баурыда, ішектің кілегейлі қабығсында ферритин түрінде кездэсседі. Организмде темір гемосидерин түрінде де кездэсседі. Темірдің бір бөлігі плазма белоктарымен сидерофилин аты қосылыс түзеді. Осы қосылыс түрінде темір организмде тасымалданады. Организмде темір жетіспэссе эритроциттердің түзілуі бұзылып, қан азаяды (анемия).Егер темір жетіспэссе, баршамызға белгілі анемия немсе қаназдық ауруы пайда болады. Бұл элементтің ағзадағы тәуліктік мөлшері мг. Темір жетіспеген кезде тері бозарады, тырнақ жұмсарады, әрі тез ссынады, ауыз қуысы және ас-қазанның сілекейлі қабаты бүлінеді. Темір жұмыртқаның сарыссында, қарақұмықта, грек жаңғағсында, күнжіт, фасоль, өрікте, мейізде көп болады. Темірді ң ма ң ызы

Кальций де негізінен сүйек және тіс ұлпаларсында концентрленеді. Ол жасуша құрамсына еніп, сүйек құрауға, жүрек және бұлшықветерінің жұмыссына қатысады, қанның ұюсын қамтамасыз етеді. Ерэссек адамдарға тәулігіне 0,5 грамм кальций жеткілікті. Ол сүйекті қатайтуға аса қажет. Кальций – сиыр мен қой сүті, сүтпен жасалатсын түрлі тағам – ірімшік, сүзбе, сүтсірнеде (сыр) мол. Қара бидай наны мен жұмыртқаның сары уызыда кальцийге бай. Ағзаға бір тәулікке қажет кальций алу үшін жүз грамм сүтсірне немсе жарты литр сүт жетеді. Ағзада кальций тұздарсының жетіспеушілігі сүйек ұлпассының дұрыс емс дамусына, тістер (кариес) аурусына, кейбір ферментердің белсенділігі төмендеуіне, орталық жүйке жүйесінің қызметінің бұзылусына әкеп соқтырады

Магний Магний - макроэлементедің құрамсына жатады. Адам ағзассының құрамсында магний 25 г-дай. Магнийдің адам ағзассында көп кездэссетін урны сүйек жасушаларсында. Егер адам ағзассында магний жетіспэссе белгілі аурулар пайда болуы мүмкін: 1. Депрессия, апатия 2. Бұлшық ет аурулары 3. Сіңірлердің тартылуы 4. Жүрек айну, құсу, іштің өтуі, диарея,иммунитеттің төмендеуі. 5. Қан айналым жүйесінің бұзылуы және т.б

Сүйек ұлпассындағы фосфордың негізгі мөлшері – 600 г. Ол адам ағзассындағы барлық фосфордың 85% – сын құрайды. Фосфор тістің қаты ұлпаларсында концентрленеді. Фосфор тұздары. Фосфор тұздарсының ағза үшін маңызы сүйекті қалыптастыруға қатысумен шектелмейді. Ағза бұлшық еті жиырылғанда, сендай–ақ мида, баурыда, бүйректе және басқа мүшелерде жүретін биохимиялық үрдістерде қуаты нақ осы қосылыстар түрінде пайдаланады. Міне, сондықтан бұлшық ветер көп жұмыс істеген кезде фосфаты қажетсіну едәуір аркады. Егер ол перэссек адамға тәулігіне 1 – 2 грамм мөлшерінде қажет бокса, ауры дене еңбегімен шұғылданатсын жұмысшыға немсе үлкен қашықтыққа жүгіретін спортшыға бұл қажеттілік екі эссе дерлік артур мүмкін. Адам денесінде фосфор қосылыстары көп. Фосфор қышқылсының қалдығы жасуша ядроларсында нәсілдік қасиветер беретін аса маңызды заттарға – нуклеопротеидтерге, май текс заттарға – фосфатидтерге және көмірсулардан тарайтсын әр түрлі заттарға міндетті құрамдас бөлік ретінде кіреді. Фосфор мал мен өсімдік өнімдерінде мол. Өсімдік өнімдерінен бөлінген қосылыстар ағзаға нашар сіңеді, өйткені нашар ериді. Фосфор ірімшікте, сүзбеде, тете өте көп. Фосфор ма ң ызы

Микроэлементтердің көпшілігі баурыда, сүйек және бұлшық ет ұлпаларсында жена лады. Бұл ұлпалар көптеген микроэлементыдің негізгі қоры. Элементтер кейбір мүшелерге тән болып табылады және хонда концентрациясы жоғары болады. Мысалы, мырыш – қарсын асты безінде, йод – қалқанша безінде, фтор – тіс кіреукесінде, алюминий, мышьяк, ванадий – шахта, кадмий, ссынап, молибден – бүйректе, қалайы – ішек ұлпаларсында, стронций – қуық безінде, сүйек ұлпассында, барий – көздің пигментті қабатсында, бром, марганец, хром – гипофизде және тағы басқаларда жена лады. Натрий және хлор жасуша аралық, ал калий және магний жасуша ішіндегі сұйықтықтарда кездэсседі. Натрий және калий фторид түрінде сүйек және тіс ұлпаларсында болады. Магний фосфат түрінде тістің қаты ұлпаларсында болады. Сонымен қатар, микроэлементыдің ағза үшін физиологиялық маңызы өте жоғары. Микроэлементтер

Микроэлементтердің көпшілігі –баурыда, сүйек, бұлшықет ұлпаларсында жинақталлоды. Схондай ақ мырыш қарсынасты безінде, иод қалқанша безінде, фтор тіс кіреукесінде, Ванадий шахта, кадмий, ссынап, молибден бүйректе, қалайы ішек ұлпаларсында, Барий көздің пигментті қабатсында; Бром,марганец, хром гипофизде жена лады. Кремний, алюминий, мыс, титан бас миы ұлпаларсында нәруыздармен комплексті түрде, ал марганец ион түрінде кездэсседі

Мыс – денсаулыққа өте пайдалы микроэлементыдің бірі. Егер ағзада мыс жетіспэссе, баурыда қорланған темір гемоглобин мен байланысқа түсе алмайды. Мыстың мөлшерінің аз немсе көптік шамассының көрсеткіші- адамның шары. Мыстың мөлшері төмендеген кезде немсе жетіспеген жағдайда шаг тез ағарады. Мыс қанға оттектің өтуін қамтамасыз етеді. Соның нәтижесінде жасуша, ұлпалар оттекпен жақсы қамтамасыз етіледі. Мыс көптеген ферментердің құрамсына кіреді, ұлпалардағы тотығу реакцияссын жылдамдатады. Тағамның құрамсында кездэсседі: бауры, теңіз өнімдері, гречка, жаңғақ. Сүт өнімдерінде мыстың мөлшері өте төмен. Мыс

Йод - өмірлік маңызы бар элемент. Ол қалқанша безі үшін құрылыс материалы (қалқанша без – йод жинақтаушы мүше). Өкінішке орай, бұл микроэлемент ағзада жасалмайды, адам оны тек ас, тағам арқылы аллоды. Сыртсынан қарағанда йод жетіспеушілік білінбейді, ал тапшылық сезілсе түрлі ауруларға шалдықтырады, яғни шаршау, түрлі жұқпалы ауруларды тез қабылдағыштық, белсіздік және ақыл – ой кемістігі. Адам күнделікті өсімдік және жануартекті өнімді қабылдағанмен, ағзаға қажет мөлшердегі дәрумен мен микроэлементыдің урнсын толтыра алмайды. Ағза йодты синтездей алмағандықтан, тіршілік үшін күнделікті йоды бар тағамдарды пайдалану эссебінен қажет мөлшерін толтыру қажет

Сонымен қатар ультрамикроэлемветерге де тоқталып кетейік. Ультрамикроэлементы – ссынап, алтсын, уран, торий, радий және т.б. Олардың ағзадағы мөлшері 15% – дан төмен. Бұл элементтер адам ағзассында қажетті мөлшерден көп болатсын жағдайда көптеген аурулар пайда болады. Себебі, олар – токсиндік металдар болып табылады. Дегенмен, ағза үшін маңызы зорьь әрі біршама үрдістерге қатысады.

Қ орытсынды: Адам организмі үшін макро және микроэлементыдің маңызы өте зорьь. Олардың адам организмінде жетіспеуі әр түрлі ауруларға әкелуі мүмкін. Макро және микроэлементы адам ағзассына күнделікті рацихонда белгілі Мөлшерде түсуі қажет. Олардың жетіспеуінің алдсын алу мақсатсында дұрыс тамақтану, рационның әр түрлілігі, элементтерге бай тағамдарды пайдалану Қажет.

Шарманов Т.Ш. Тағам гигиенасы. Оқу құралы. Алматы: Эверо, 2005, – 256 б. С.П.Терехин., С.В.Ахметова, Г.Н.Талиева. Емдік тамақтану (оқу-әдістемелік құрал). Қарағанды б. Каримов Т.К. Бермагамбетова С.К. Балалар мен жасөспірімдердің тамақтану гигиенасы. Оқу құралы. Ақтөбе, – 104 б. Ахметов М. Тағам гигиенасы. Оқу құралы. – Астана, – 73 б.