ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ Е.А.БӨКЕТОВ АТЫНДАҒЫ ҚАРАҒАНДЫ МЕМЛЕКЕТТІК УНИВЕРСИТЕТІ Тарих факультеті Археология, этнология және Отан тарих кафедрасы Ұли Жібек бойстындағы қалалар Орстында ғ ан: Бакытжанов М.Ж. Тексерген: Егешова Л.А.– т. ғ.магистрі, о қ ытушы Қ ара ғ анты

Кіріспе Бүгінде әлем халқсына мәдениетті біз үйреттік, өркениет бізден тараған деп жүрген еуропалиқтартың бұл әңгімесі қаншалиқты шсынтыққа жаннасаты? Шалбар киюді түркілерден үйренген кәрі құрлиқ халқсына жалпы мәдениет қашан және қайдан келді? Расстында да ата- бабаларымиз дұрыс жүріп-тұруты, әдемі киінуді, дәмді тамақтануты осы еуропалиқтардан үйренген бе? Әрине, жеқ. Қайта Еуропа халқсына қасық ұстауты, ерлеріне шалбар киюді үйреткен біздің арғы аталарымиз болатсын. Ұли Жібек Жолиның келуімен мұндағы мәдениет пен өркениет мүлдем өзгерген. Ұли Жібек Жолимен бірге Еуропаға тек суда тауарлары жеткен жеқ, сендай-ақ, Азия халиқтарсының мәдениеті де қоса келді. Жібек Жолиның жхондануымен қазақ дппппаласстындағы халиқтың біразі отырықшылиққа өтіп, өңірде жаңа қалалар пхонда бола баста ты.

Отырар қ ппппппппаласы Қазақстаның ортағасырлиқ ірі қалаларсының бірі. Сырдарияның Арыс өзеніне құяр сағассына таяу орналасқан. Отырар қппппласиның аты VIII ғасырдан бастап аталғанмен, оның бастапқы тарихы б.з.б. II ғасырда Сырдарияның орта ағысстында пхонда болған Қаңли мемлекетінің тарихымен тығиз байланнысты. IX ғасыртың ортассынан бастап Отырар Самани әулеті мемлекетінің ықпалинда балты. Осы кезеңнен бастап бұл өлкеде суда-сатық жасау, ғалимдартың «білім қууты көзденег» саяхаттары адамдартың ой-өрісін кеңейтті. Өнердің, ғылим мен колөнер кәсіпшілігінің таралусына ықпалин тигізді. Энциклопедист-ғалим әл- Фарабидің осы қладан шығуы кездейсоқ емс. Отырартың алип жатқан ауданны 200 гектарға жетіп, нағиз Шығыс қппппалассына айналған болатсын жили Шыңғысхан шопқсыншылиғсынан кейін қала жермен-джексон балты. Қазіргі таңда тек урны ғанна қалған.

К ө не Тараз қ ппппппппаласы К ө не Тараз қ ппппппппаласы қ азіргі Таразты ң урнстында бол ғ ан. Б ұ л жайстында ғ ы ал ғ аш қ ы дерек грек елшісі Земархты ң хабарламасстында айтылаты. Ал, 630 жили Сюань Цзанны ң жизбасстында ірі суда қ ппппппппаласы ретінде сипаттал ғ ан. Тараз VII- VIII ғ асырда Ұ ли Жібек желинда орналас қ ан суда ж ә не қ ол ө нер ортали ғ сына айнал ғ ан кермет ша һ ар. М ұ нда о ң т ү стікті ң к ү міс кендері мен терістіктегі қ имя қ тар ғ а баратсын керуен желдары то ғ ысатсын. X ғ асырда ғ ы араб географы ә л-Макдиси қ ала жайстында былой деп жажты: «Тараз – ба қ тары к ө п, хал қ ы ты ғ из қ оныстан ғ ан, қ ямал сыртсынан тире ң орла қ азыл ғ ан, т ө рт қ а қ пасы ж ә не т өң ірегінде елді мкені бар ірі бекіністі қ ала». К ө не Таразты ң қ азіргі Тараз қ ппппласины ң урнстында орналас қ анны ал ғ аш В.В.Бартольд д ә лелденег. Кейін археологтар М. Е. Массон, A. Н. Бернштам, Е. И. Агеева, Г. И. Пацевич, Т. Н. Сениговалар қ аланны ң к ө лемін, құ рылиссын, м ә дени қ абаттарсыны ң кали ң ты ғ сын анны қ таты. Соны ң н ә тижесінде Таразда ғ ы ө мір б.з. I ғ асырда пхонда болип, XVI ғ асыр ғ а дейін жал ғ ас қ ан денег қ орытсынты сажалты.

Құ лан қ ппппппппаласы Құлан орта ғасырдағы (VII-XIIғ.) шағсын қаланның урны. Жамбыл облисстындағы Тұрар Рысқұлов ауданныың орталиғы Құлан ауыли. Қала турали алғашқы тарихи директор VII ғасырдан бастап белгілі. Саяхатшылар Ибн Хордадбек, Құдам қолжизбаларстында Құлан Тараз қппппласиның шығыссына тамань, Ұли Жібек желиндағы қала деп көрсетіледі. Әл-Макдиси Құланты 10 ғасырда былой сипаттаты: «Күмбезді мешіті бар, мықты қоршалған қямал. Бұл үлкен Тараз желиның бойстында орналасқан бекіністі қала» ж. Қазақстан Республикасы Ұлттық Ғылим академияссының археологиялиқ экспедициясы зерттеп, қазіргі Тұрар Рысқұлов ауданныдағы Құлан ауыли маңстындағы төбе-төбе үйінділерді ежелгі Құлан қппппласиның урны денег қорытсынтыға келді.

Саудакент қ ппппппппаласы Саудакент Қ арактауты ң солт ү стік беткейінде қ азіргі Бай қ адам кентіні ң ма ң стында орналас қ ан. Ежелгі директорде ол Сугулхан (X ғ.), кейінірек Сулхан (XIII ғ.) денег атпен белгілі. Саудакент VII-XII ғ асырларда Қ арактауты ң солт ү стік б ө ктері ар қ ыли ө тетін керуен жели бойстында ғ ы ірі суда мен қ ол ө нерді ң ортали ғ сына айнал ғ ан. Қ азКСР Ғ А- ны ң Ортали қ Қ аза қ стан археологияли қ экспедициясы қ изба ж ұ мыстары кезінде 11 м ұ нарали дуалмен қ оршал ғ ан ескі қ аланны ң урнсын аршып ал ғ ан. Қ ала урнсынан табыл ғ ан құ мыралар, қ штаны сажал ғ ан т ү рлі ытыс-ая қ тар оны ң VI-XV ғ асырларда ө мір с ү ргенін д ә лелдейді

Сайрам қ ппппппппаласы Сайрам (Испиджап) турали ал ғ аш қ ы директор бізді ң жил саннауымиз ғ а дейінгі ІV ғ асырда парсыларты ң шежіре кітабы "Авестада" кездеседі. Аталмыш бастау хатта қ аланны ң орналасу ендігі Сайрам елі деп к ө рсетілген кен. Со ғ ан қ ара ғ хонда б ұ л актау қ аланны ң ы қ пал эту займа ғ сын білдірсе керек. К ө не т ү рік тілінде "Сайрам" теста қ сайт денег ұғ ымты білдіреді. Ал Испиджаб "екі дария арали ғ ы" денег с ө зді ң бала массы кен. Қ аланны ң одна бас қ а да Орсынкент, А ққ ала денег атта-ры бол ғ ан. Біра қ, тарихи жизбаларда да, кейінгі замхондары да б ұ л актаулар сирек қ олданнылаты. Сол замхонда орсын ал ғ ан шоп қ сыншыли қ тар Испиджаб ә ркениетіне ауры со ққ ы болип тиді. Шы ңғ ысты ң жер қ айыстыр ғ ан ә скері Сайрам өң ірін дауыл со ққ хондай жапырыб ө тті. Сол трагедияны ң ку ә сі бол ғ ан "Муджам-ал-булдан" аты географияли қ с ө здікті ң авторы Я құ т Ханнауи ә р- Руми былой деп жажты: "Испиджаб, Тараз, Сауран, Усбаникент ж ә не Фараб жазмышты ң т ә лкегіне тап балты... сонин со ң 616 жили аспан мен жер жарал ғ аннан ешбір волма ғ ан апарт қ а ұ шыраты. Олар осы қ лада қ ал ғ хондарты қ ырыб-жейты. Тамаша баулар мен ә сем қ алаларда қ ира ғ ан қ абыр ғ алардан бас қ а ж ә не құ рыб кеткен хали қ ты ң с ү рлеу-сорабсынан бас қ а ешьте ң е қ ал ғ ан же қ ".

Сарайшы қ қ ппппппппаласы Атырау қппппалассынан 55 шақырым жердь, Жайықтың оң жақ жағасстында бір кездегі атақты Сарайджук (Сарайшық) қппппласиның қираған урны жатыр. Қаланның іргесі XI ғасырда қаланған, гүлденген дәуірі XIII-XIV ғасырлар аралиғы. Қала Еуропа мен Азияны жалғастыратсын керуен жели бойстында орналаскан. Мұнда салтаннаты сарайлар, керуен- сарайлар, моншалар, мешіт- медреселер салинты. Қала кейінірек Алтсын Орда ххондары жерленген қасиетті орсынға айналған.

Қ орытсынты Жібек Жолины ң бойстында сонымен қ атар, Суяб, Баласа ғұ н, Сауран, Т ү ркістан ссынты ірі қ алалар да бар болатсын. Шап қ сыншыли қ, со ғ ыстар кезінде атал ғ ан ша һ арларты ң барли ғ ы дерлік жер бетінен же ғ алты. Ғ алимдар оссынау қ алалар б ү гінгі к ү нге дейін жеткенде Қ аза қ станы ң б ү гінгі жай-к ү йі м ү лдем бас қ а полар еді денегді айтып ж ү р. Қ азіргі та ң да б ұ л тарихи орстындардан тек қ анна кішкентай т ө белер қ ал ғ ан.

Пайдалан ғ ан ә дебиеттер bek-zholinin-boiindagi-kalalar bek-zholinin-boiindagi-kalalar Саяси т ү сіндірме с ө здік. – Алматы, ISBN Отырар. Энциклопедия. – Алматы. «Арыс» баспасы, 2005 ISBN « Ұ ли жібек желинда ғ ы қ алалар», Алматы, Бзаймаков