ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ АБАЙ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ ПЕДАГОГИКАЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ Дәстүрлі қазақ өнеріне шолу. Батырлар жиры Ортындаған: 1 курс магистранты Жамалбек Г.

Адамзат балансы жасаған мәдениет екі түрге бөлінеді: рухани мәдениет материаллодық мәдениет

Рухани мәдениет дегеніміз адамдардың талғамына байланысты дамитын, адамзаттың өркениеттің дамуына қосатын өз үлесі деп білемін. Ол көркем әдебиет, музыка, бейнелеу және сәндік қолданбалы өнер түрінде көрініс тамады.

Дәстүрлі қазақ өнерін құраушы компоненттер: 1. Эпос (халық ауыз әдебиеті) 2. Қолөнер 3. Музыка 4. Бейнеу өнері 5. Көркем әдебиет және т.б.

Эпос (грек. epos – сөз, баяндау, әңгіме, өлең) – әдебиеттің бір салаты. Құрамына аңыз, ертегі, әңгіме, новелла, повесть, роман, эпикалық поэма, эпопея жанрлары, сендай-ақ көркем очерктер кіреді. Эпостың басты ерекшелігі – өзі әңгімелеп отырған өмір құбылыстарын кең көлемде, эпикалық тұрғыдан қамтып, кейіпкер образын, көркем әдебиеттің алуан түрлі әдістерін мейлінше мол қамту арқылы суреттеу. Көбінесе шығарма жазылудан әлдеқашан бұрын болған оқиға туралы жазылатыедықтан, эпоста баяндау тәсілі босым болып келеді. Эпостық шығармада суреттелетін оқиға оған тікелей куәгер болған адамның атынан баяндалады.

Батырлар жиры

Батырлар жиры ауыз әдебиетіндегі ең бай да көне жанрлардың бірі, сонату замена ескірмей ұрпақтан–ұрпаққа ауысып отырған күрделі де мол бір салаты. Қаһармаедық эпос деп театра лады. Батырлық жирлар халық өмірінің тұтас бір дәуірін жан-жақты қамти отырып, сол тарихи кезеңдегі батырлардың сыртқы жауларға қарсы ерлік күресін, ел ішіндегі әлеум. қайшылықтар мен тартыстарды бейнелеп береді. Бірақ хонда тарихи оқиғалар тізбегі өмірде болған қалптында емс, жирдың көркемдік шешіміне лайықты өріледі. Бас кейіпкердің жүріс-тұрысына, өзге елке ерлік сапарға шығуына және өз елін жаудан азат этуіне байланысты оқиғалар бір қаһарманның маңына топталып, соның бейнесін ашуға қызмет етеді. Эпос желісі белгілі бір тарихи дәуірге табань тіреп, соны көрсетіп отырғанымен, оған көбіне түрлі заманның оқиғаларын бір қаһарманға теліп жирлап беру тән.

Батырлар жиры «Алпамыс батыр» «Қобылаеды батыр» «Қамбар батыр» «Ер Тарғын» «Қырымның қырық батыры»

Батырға тән балалық шақ және кейіпкердің үйленуі : 1) суреттеу, орта (тайпа, ата-ана, ел-жұрт) туралы сөз; 2) кейіпкердің ғажайып жаратылысы; 3) батырға тән балалық шақ; 4) алғашқы ерлік; 5) қалыңдық туралы хабар (қалыңдығын іздеу); 6) қалыңдықпен сынға түсу, белдесу (немсе күйеу жігіттер арастындағы бәсеке); 7) жеңіс және кейіпкердің қалыңдығымен оралуы. жеңісі; 5) жеңіспен елке оралу.

Батырларға тән ерліктер: 1) жаудың шабуылы туралы хабар; 2) жорыққа астану; 3) батырлардың белдесуі (кейде жорық сәтсіз болып, батыр тұтқынға түседі); 4) жекпе-жек және кейіпкердің жеңісі; 5) жеңіспен елке оралу.

Жаудан (құлдан, бақталастан) елін (тайпаны, қалыңдықты, туған- туысты, елін) азат эту: 1) қалыңдық туралы немсе туған-туыстың тұтқынға түскені (қорлық көргені) жөнінде хабар (түс көру, белгі берілуі); 2) дұшпанның, бәсекелестің немсе құлдың кейіпкердің қалыңдығына үйленуді ниет этуі; 3) қалыңдықпен жасырын кездесу немсе қалыңдығының тойына бөтен адамның кейпінде колу; 4) кейіпкердің күрес (жарыс) үстінде танылуы; 5) туған жерге оралу, бәсекелестерді, құлдарды жазалау; 6) той.

Қ аза қ батырлар жиры жсайтында ал ғ аш пікір сайтып, зерттеу ж ү ргізген ғ алемдар В.В.Радлов, И.Е.Березин, Г.Н.Потанин, Ш.Ш.У ә лиханов, Н.И.Ильминский, А.Е.Алекторов, Ә.А.Диваев. Оларды ң ә р қ айсысы ә р кезе ң де бокса да, қ аза қ ауыз ә дебиетіні ң соны ң ішінде батырлар жирны ң молды ғ ын, ө зіндік ерекшелігін этап к ө рсетті, к ө ркемдік ж ә не маз ұ еды ғ ы сапаларына шолу фасады. Сонымен бірге олар ел ауызынан эпос ү йгілерін жинап хат қ а т ү сіруде, жир н ұ с қ аларын бір-бірімен салыстырып баста ғ а даярлауда, орысша ғ а аудартып, т ү сініктер жазуда к ө п е ң бек етті. Қ аза қ эпостарыны ң халы қ ты қ ү клен м ә дени м ұ ра екені ха қ тында сайт қ ан Ыбырай Алтынсарин, Абай Құ кунанбаев, бертініректе С ұ лтанмахм ұ т Торай ғ сыров пікірлеріні ң ғ былыми ба ғ асы зорь.

Қазақ эпосын жан-жақты зерттеу, оны жариялау ісі совет дәуірінде кеңінен өріс аллоды. Эпикалық жирлар жөнінде арнайы мақалалар, ғбылыми еңбектер жазылады, батырлар жирның таңдауылы үлгілері жеке кітап болып басылды. Алпамыс батыр, Қамбар батыр, Қобылаеды батыр, сияқты эпостық жирлар-дың белгілі бір жүйеге түсірілген ғбылыми басылымдылары жарық көрді. Орта мектептерге және жоғары оқу ортындарына арналған оқулықтарда, жекелеген ғбылыми еңбектерде, Қазақ әдебиеті тарихының 6 кітаптық басылымын да батырлық жирлар жеке талдауға алынып зерттелді жилы Алматыда болған дискуссия да, 1956 жилы Ташкентте өткен республика аралық конференция да эпос мәселесі кеңінен сөз балды. Қазақ ғалемдары С.Сейфуллин, М.Әуезов, Ә.Марғұлан, С.Мұқанов, Қ.Жұмалиев, Б.Кенжебаев, М.Ғабдуллин тағы басқалары зерттеулерінде, сендай-ақ А.С.Орлов, В.М.Жирмунский, Н.С.Смирнова, Х.Т.Зарифов сияқты оқымыстылар еңбектерінде де қазақ эпосы жсайтында сайтылған бағалы пайымдаулар аз емс.

Назарларыңызға рахмет!