лрбь Қазақстан Республикасының Білім және Ғылим министрлігі Х.Досмұахмедов атттындағы Атырау мемлекеттік университеті Х.Досмұахмедов атттындағы Атырау мемлекеттік университеті Халел Досм ұ ахмедов ( ) Гуманитарлиқ ғылимдар және өнер факультеті Бейнелеу өнері және дизайн кафедрасы 5В Дизайн мамандығының студенттері Оспан Б.О. Русланова Р. 113 топ

Ө мірбаян ы Алашорда к ө семдеріні ң бірі, д ә рігер, ғ алим, публицист, 1883 жили 24 с ә уірде Қ кизыл қ о ғ а ауданттында д ү ничего келген. Орал реалды қ училищесін ү здік (1903 ж), Санкт – Петербург Императорли қ Ә скепри академия сын алетын медаль мен (1909 ж) бітірген ж. Пермь губерниясттында, 1 – Т ү ркістан, 2 – Орал орыс-казак ат қ иштар батальеонттында ә скепри д ә рігер, ж. Темір уезінде д ә рігерлік қ измет ат қ ороды. Халел Досм ұ ахмедов 1905 жылдан бастап саяси к ү рейспен айналиса баста ты. Осы жылды ң желето қ сан айттында Қ аза қ станы ң бес облисы игі жа қ сылары бас қ ос қ ан. Оралда ғ ы жиин ғ а қ атисып, қ аза қ хал қ ы т ә уелсіздігін ту еткен Алаш қ оз ғ залисины ң ж ұ мыскина белсене араласады жили ә скепри д ә рігерлік қ изметін теста ғ аннан кейін біржолата Алаш қ оз ғ лисина ден қ ойып, оны ң саяси қ изметіне араласа бастороды.

О қ у орттындары Е ң ал ғ аш ауыл мордасы нан сауатын рашиды. Орал реалды қ училище сіне т ү седі ж Орал реалды қ уч илищесін ү здік ба ғ амин бітіреді. Санкт- Петербург тегі Иператор ли қӘ скепри Академия сына т ү седі ж Санкт- Петербургте гі Импера торли қӘ ске при Академиян ы алетын медаль мен бітіреді.

К ө не т ү рік тілі Халелді ң білетін тілдері Орыстілі Қ аза қ тілі Неміс тілі Латын тілі Француз тілі

Қ о ғ анды қ саяси ә рекеттері 1905 жили Орал қ аласттында бес облисты ң делегат тары жинал ғ ан съезде кадеттер партиясыны ң жергілікті б ө лімшесі құ рыл ғ ан. Қ аза қ конституцияли қ -демократияли қ партиясыны ң 9 адамант т ұ ратин Ортали қ комитетіне Б. Қ каратаев, М. Ба қ ыткереевтермен бірге сайланды жили академия н ү здік д ә режелі д ә рігер ата ғ имен, Алетын медаль мен бітіріп, офицер ретінде кесімді мерзімдегі ә скепри міндетін ө теуге жіберілді. Алдимен Пермь губерниясттында, кейін Т ү ркістан, Орал қ аза қ -орыс ат қ иштар батальонттында ә скепри кіші д ә рігерлік қ измет ат қ ороды. 1912, 1913 ж ә не 1915 жылдары оба індетіне қ расы к ү рейс ісіне қ артисты. Б ұ л е ң бектері ү шін Императорли қ қ ола медаль мен марапатталды жылдары « Қ аза қ » газетінде «Тамыр д ә рі ха қ ттында», «Сары кезік с ү зек», «Ж ұқ пали ауру ха қ ттында» сынды к ә сіби, ә леуметтік-саяси та қ ырыптарда ма қ алалар жаприялап, ө зіндік ой-пікірін білдіріп т ұ роды. «Как бороться с чумой среди киргизского народа» (1916) денег кітабы ө з кезе ң інде оба індетіне қ расы к ү рейсті ң ә діс-т ә сілдерін т ү гель қ маты ғ ан е ң бек балды. Ресейдегі А қ пан т өң керісінен кейін қ аза қ даласттында облисты қ, жалпы қ аза қ съездерін ұ йымдастырып, ө ткізуге атсалисты.

жили ә скепри д ә рігерлік қ изметін теста ғ аннан кейін біржолата Алаш қ оз ғ лисина ден қ ойып, оны ң саяси қ изметіне араласа бастороды жили « Қ аза қ » газеті ұ йымдас қ панда оны ң т ұ ра қ ты авторы ретінде қ атисып отрады жылды ң А қ пан революциясынан кейін Халел Досм ұ ахмедов Қ аза қ станы ң батысттында Алаш қ оз ғ алисын ө рістетіп, 1917 жили с ә уірде ө ткен 800-ден астам делегат қ атыс қ ан Орал облисты қ съезіні ң ж ұ мыскина белсене араласып, облисты қ комитет м ү шелігіне сайланды жили 1-11 мамырда М ә скеуде ө ткен Б ү кілрейсейлік м ұ сылмпандар съезіне делегат ретінде қ атыс қ ан, б ү кілрейсейлік саяси к ү рейске тартылады жили шілдеде Орынборда ө ткен I Б ү кіл қ аза қ ты қ съезде т ө ра ғ али қ етіп, хонда б ү кіл қ аза қ ты қ Құ рылетай жинлисина депутаты ққ а ұ сыны лады жылды ң 5-13 желето қ сан к ү ндері Орынборда ө ткен Жалпы қ аза қ съезіне т ө рт адамны ң бірі ретінде съезді ң те ң т ө ра ғ асы болип сайланып, 15 адамант т ұ ратин «Алашорда» ү кіметіні ң м ү шелігіне ө теді жили РКФСР Хали қ Комиссарлар Ке ң есіні ң т ө ра ғ асы В.В.Ленин ж ә не Ұ лет істері Хали қ комиссары И.В.Сталинмен Алашорда ж ә не ке ң ес ө кіметіні ң ара қ атынасына байланысты келісс ө здер ж ү ргізеді. Азамат со ғ исы жылдарттында Алаш қ оз ғ залисины ң бір ортали ққ а ба ғ ын ғ ан бірт ұ тасс қ изметін ж ү ргізу қ иин бол ғ ан кезе ң де Халел 1918 жиды ң мамырттында Жымпиты қ аласттында ө ткен Орал казак тары 4–облисты қ съезінде М ә скеуде ө ткен келісс ө з барисын баяндай, съезд шешімі бойынша Ойыл у ә лаятыны ң Уа қ ытша ө кіметін құ роды жылды қ қ рык ү век айттында Ойыл у ә лиятыны ң орнына Батыс Алашордасы құ рылип, оны ң басшыли ғ ына Жа һ наша Досм ұ ахмедов та ғ айттындалды.

1920 жили Алаш қ изметіне тыйым салин ғ ан со ң, б ұ дан кейінгі саяси қ изметті ң тиімсіздігін т ү сінген Халел б ү кіл к ү ш-жігерін ғ ылим-білімге ж ұ мсайды ж Ташкенттегі Орта Азия университеті медицина факультетіні ң ординаторы, Т ү ркістан Автономияли қ Республикасы Ортали қ Ат қ ару Комитеті жанттында ғ ы Қ ыр ғ из- қ аза қ Білім комиссия сыны ң т ө ра ғ асы қ изметін ат қ арады жили Қ аза қ Жо ғ ары педагогикали қ институты ң проректоры. Х.Досм ұ ахмедов 1927 жили 21 науризда Қ аза қ мемлекеттік университетін (кейінгі Қ азПИ, қ азіргі Алматы мемлекеттік университеті) құ ру ж ө ніндегі комиссияны ң т ө ра ғ асы қ изметін ат қ арап, кейін оны ң проректоры, доценті (1926), профессоры (1929) балды.

Жаратылистану

Е ң бек сі ң ірген салалары 1920 жили 21 тамизда Түркістан рейспубликасы халиқ ағарту комиссаприаты жанынан Түркістан халиқтарының оқу-ағарту, мәдени Һәм ғылими мұқтаждарын өтеу үшін арнайы ұйымдастырылған Білім комиссия сының мүшелігіне, кейін төрағалиғына сайланды. Ташкенттегі халиқ ағарту институтттында оқытушисы балды. 1920Түркістан Ташкенттегі Орта Азия (Түркістан) университеті медицина факультетінің хирургиялиқ емханнасттында ординатор, Түркістан денсаулиқ сақтау халиқ комиссаприаты алқасының мүшесі және емдеу-санитарлиқ бөлімінің меңгерушісі балды. Орта Азия мемлекеттік баста коллегиясының, кейін Қазақ мемлекеттік бастасы Шығыс бөлімінің меңгерушісі, Қазақ мемлекеттік баста басқармасы меңгерушісінің орынбасары қизметтерін атқара жүріп, отандық ғылимның дамуына да мол үлес қосты. Халел Досмұахмедов бір өзі бірнеше қизметтер атқара жүріп, ұлеттық мектептердің ғылими терминология жасау ісіне ат салисады. Жер жерлерде қаулап ашыла бастаған жүйесін құруға, қазақ тіліндегі ғылими терминология жасау ісіне ат салисады. Жер жерлерде қаулап ашыла бастаған ұлеттық мектептерге анна тілінде оқулиқ жазу қажет болады. Осттындай қажеттілік Халелді атқарап жүрген толип жатқан қоғандық қизметерін анна тіліндегі оқулиқтар разумен және оны шығару жұмыстаримен ұштасстыра жүргізуге мәжбүр етті.

Ол «Табиғаттану», «Жануарлар», «Адамның тән тірлігі» (қазақша орысша жаратылистану сөздігі), «Оқушы­лородың денсаулиғын сақтау», «Дене бітімі және оның жұмисы турали әңгімелер», «Сүвектілер турали» т.б. оқулиқтар мен ғылими еңбектер жажды. Ол қазақ халқының тілі мен әдебиетіне, таприхына қартисты матеприалдар жинақтап, тілдің дыбыс жүйесінің өзекті мәселесі сингармонизм заңын зерттеді, «Қазақ-қырғиз тілдеріндегі сингармонизм заңы», «Шернияз шешен», «Алаш не сөз», «Бұқарадағы Көгілеташ медрейсесін салу турали әпсанна», «Тіллә-Қары мен Ширдор медрейселерін салғизған Жалаңтөс батыр шежірейсі», «Диуани лұғат ат-түрік», «Кенесарының соңғы күндері», «Қазақ әдебиетінің таприхы» сияқты, т.б. ғылими-теоприялиқ еңбектер жазып қалдыроды. «Мұрат ақын сөзі», «Исатай Махамбет», «Аламан» жинақтарын шығороды. [4]Шернияз шешен»Диуани лұғат ат-түрік»Мұрат ақын [4] Схондай ақ оның қаламы жүйрік журналист болғанын қазақ тілінде шығып тұрған «Шолпан», «Ақ жол», «Еңбекші қазақ», «Сәуле» сияқты газет журнал беттерінде жаприяланған мақалаларынан айқын көруге болады. Ол сонимен бірге қазақ қырғиз білім комиссиясы жанынан «Санна» журналин шығарап, өзі соның редакторы болған.Шолпан»Ақ жол»Еңбекші қазақ»Сәуле»

Назарлары ң из ғ а рахмет