ҚАРАҒАНДЫ МЕМЛЕКЕТТІК МЕДИЦИНАЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ ҚАЗАҚСТАН ТАРИХЫ ЖӘНЕ САЯСИ-ӘЛЕУМЕТТІК ПӘНДЕР КАФЕДРАСЫ ТАҚЫРЫБЫ: ЕЖЕЛГІ ҮНДІ ЖӘНЕ ҚЫТАЙ ФИЛОСОФИЯСЫ ОРЫНДАҒАН: АЙЖАНОВА А. АБЛАКИМОВА А. БЕЙБІТҚЫЗЫ П. ҚУАНЫШБЕК А. ҚАРАҒАНДЫ 2018

ЕЖЕЛГІ ҮНДІСТАН ФИЛОСОФИЯСЫНЫҢ ҮШ КЕЗЕҢІ БАР. ВЕДАЛЫҚ КЕЗЕҢДЕ «ВЕДАЛАР» («БІЛІМДЕР») – ДІНИ-ФИЛОСОФИЯЛЫҚ ТРАКТАТТАР ПАЙДА БОЛДЫ. ОЛАР ДІНИ ҰРАНДАРДАН («САМХИТТЕР»), САЛТ-ДӘСТҮРЛЕРДЕН («БРАХМАНДАР»), ОРМАН АДАМДАРНЫҢ КІТАПТАРЫНАН («АРАНЬЯКТАР») ЖӘНЕ ВЕДА МӘТІНДЕРІНЕ ФИЛОСОФИЯЛЫҚ КОММЕНТАРИЙЛЕРДЕН – «УПАНИШАДАЛАРДАН» ТҰРАДЫ. ЭПИКАЛЫҚ КЕЗЕҢДЕ ОРТОДОКСАЛДЫҚ ЕМЕС, ЯҒНИ ВЕДАЛАРДЫ МОЙЫНДАМАЙТЫН ФИЛОСОФИЯЛЫҚ МЕКТЕПТЕР ПАЙДА БОЛАДЫ. ОЛАРҒА: 1. БУДДИЗМ; 2. ДЖАЙНИЗМ; 3. ЧАРВАКА-ЛОКАЯТА ЖАТАДЫ. СОНЫМЕН ҚАТАР ВЕДАЛЫҚ БІЛІМДЕРДІ ДАМЫТАТЫН ОРТОДОКСАЛДЫҚ ФИЛОСОФИЯЛЫҚ МКТЕПТЕР («ДАРШАНДАР») ПАЙДА БОЛАДЫ. ОЛАР: 1. ВЕДАНТА; 2. МИМАНСА; 3. ЙОГА; 4. ВАЙШЕШИКА; 5. САНКХЬЯ. 6. НЬЯЯ. БҰЛАЙ БӨЛІНУ ФИЛОСОФИЯНЫҢ МАТЕРИАЛИЗМ ЖӘНЕ ИДЕАЛИЗМ АҒЫМДАРЫМЕН БАЙЛАНЫСТЫ. СУТРАЛАР КЕЗЕҢІ ҚЫСҚА ФИЛОСОФИЯЛЫҚ ТРАКТАТТАРДЫҢ ПАЙДА БОЛУЫМЕН ЕРЕКШЕЛЕНЕДІ (МЫСАЛЫ, «КАМА-СУТРА»). 1.ЕЖЕЛГІ ҮНДІСТАН ФИЛОСОФИЯСЫНЫҢ КЕЗЕҢДЕРІ, МЕКТЕПТЕРІ, ҰҒЫМДАРЫ 1- кезе ң : б. з. д. 5-6 ғғ. – ВЕДАЛЫҚ КЕЗЕҢ 3- кезе ң : б. з. д. 2-7 ғғ. – СУТРАЛАР КЕЗЕҢ І 2- кезе ң : б. з. д. 2-6 ғғ. – ЭПИКАЛЫҚ КЕЗЕҢ

2. ВЕДАЛАР МЕН УПАНИШАДАЛАР Ведалар тарауындағы философиялық бөлім – Упанишадалар (б.з.д. 7 ғ.) – жан мен адам арақатынасын қарастырады. УПАНИШАДАЛАР философиялық мазмұны терең, рационалистік сипоты босым негізгі бөлім, Ведаларды аяқтаушы болғандықтан кейде веданта (Ведалардың соңы) деп аталады. Алғашқы упанишадалар б.з.д. VII-VI ғғ. қалыптасты. Upani-sad (қасында отыру), яғни ұстаздың аяғының жанында отырып, уағыз тыңдау, жұмбақ білім денегді білдіреді. Упанишадалар ұстаздың шәкіртпен диалог-әңгімесі, оның тақырыбы болмыстың алғашқы бастауы, сол арқылы табиғат пен адамның бойындағы құбылыстар түсіндіріледі. Упанишадалардағы басты философиялық мәселелері: 1) баржа затратдың қайдан панда болатындығы, 2) олардың панда болғаннан кейін қайда өмір сүретіндігі, 3) олардың дайылып болғаннан кейін қайда кететіндігі. Бұл мәселелер мынадай ұғымдар төңірегінде шешіледі: 1) дүниенің рухани бастауы – брахман, 2) адамның рухани мәні – атман, ол брахман мен үндесуі қажет, 3) жанның дай топай жиһан кезуі, бір денеден екінші деньги ұдайы ауысуы туралы ілімге жатады – сансара, 4) адамды мінез-құлқына сайт жазалау немсе құрметтеу – карма. Адам өмір сүру заңы Үнді философиясында карма, сансара түсініктерінде білінеді.

3. ОРТОДОКСАЛДЫҚ ЕМЕС ФИЛОСОФИЯЛЫҚ МЕКТЕПТЕР: ЧАРВАКА-ЛОКАЯТА Чарвака-локаята философиялық әдебиетте Көне Үнді философиясындағы материалистік деп қабылданған бағыт (локаятиктер). Чарвака-локаята лара дүниеге сенбейді, бұ дүние ғана бар және бұ дүниедегі болмыс пен фонда өмір сүруші затрат мәңгі және өзгермейтін төрт элементтен: жер, от, су және абадан тұрады деп есептейді. Сана, ақыл және сезім мүшелерінің негізі де осы элементтер, олар мақұлық дүниеден өткенде ыдырайды. Локаятиктер жанның, Құдайдың бар екендігін терістейді. Олар адам өмірінің мән-мақсаты осы нақты өмірде рахатқа бөлену, зап-қасіреттен аулақ болуға ұмтылу деп түсінді, яғни чарвака-локаята гедонизм принципін ұстанды.

4. ЖАЙНИЗМ Жайнизм көне Үнді философиясының маңызды ортодоксалды емс мектебі. Негізін салушы б.з.д. VI-V ғғ. өмір сүрген, Джина (Жын) немсе Жеңімпаз денег атқа ие болған ойшыл Махавира балды. Махавираның жолын қуушылар екі бағытқа бөлінді: дигамбаралар (ауа киіндіргендер) және шветамбаралар (ақ кигендер). Ддайнизмнің басты мақсаты: адамның тіршілік мәселелері. Негізгі мазмұны – этика, адамның түрлі құштарлықтардан азат эту. Ддайнизмнің басты принципі - Ахимса, яғни ешбір тірі тіршілік иесіне зиян келтірмеу. Ддайнизм білімге ерекше мән береді. Білім өз құмарлығын жеңген және оған басқаларды үйрете алтын рухани ұстаздар арқылы беріледі. Сфондай-ақ білім тек ұстазды тыңдау ғана емс, өзін-өзі танып білу, мінез- құлық пен іс-әрекетті қалыптастыру Жайндар мынадай төрт тиым салуды бұлжытпай сақтады: ахимса тірі жандардың ешқайсынының өміріне зиян келтірмеу; астейя ұрлық жасамау; статья шыншылдық; апариграха үйірсектікке (М.Әуезов жабыспау деп аударған) салу. Махавира бұл тиымдарға бесіншісін брахмачарья не годен бас тартуды қосты. Жайн монах тары бұл ұстанулары екі мың жарим жил бойы қатаң сақталып отырған.

6. ОРТОДОКСАЛДЫҚ ФИЛОСОФИЯЛЫҚ МЕКТЕПТЕР. ЙОГА ЙОГА (санскритше қосылу) терең мәнді философиялық ортодоксалды мектеп. Йога философиясы медитациялық тәжірибелерді белгілеу үшін қолданылады. Ежелгі үнділіктер тұлғаны (pudgala) жеке элементтерден тұратын рухани бөлік пен атомдардан тұратын физикалық құрылымның бірлігі деп қараcтырды. Бұл элементтер бағалық сараптау жасайт білу қабілеті және ойларымызды бір нүктеге жинақтай білу қабілеті. Samadhi немсе yoga денег осы. Йога мектебінің негізін Патанджали (б.з.д. 1 ғ.) қалады. Негізгі идеясы - рухты тәннен азат этуге бағытталған теориялық және практикалық түрде адамның тынысын, демін, тамақтануын реттейтін ережелер ретінде өмір сүру. Йога денег бір сөзбен айтқанда адам мен табиғатты үйлестіретін гимнастика.

НАЗАРЛАРЫҢЫЗҒА РАХМЕТ !!!