Селекцияның негізгі мақсаты-малдың адамға тиімді қасиеттерін ұрпақтан ұрпаққа жақсарту, осыған орай сұрыптау нәтижесінде таңдап алынған малдың өнімі мол, запалы болумен қатар, тұқымдық қасиеті де жақсы болу керек. Әдетте, малдың тұқымдық қасиеті деп оның өнімі өзінен артық болмаса кем емс, запалы ұрпақ беру қабілетін айтады. Малдың бұл қабілеті, сайып келгенде, оның генотипіне, яғни тұқым қуалаушылық – нәсілдік қасиетіне байланысты. Жануарлар селекциясы тәжірибесінде малдың генотипін анықтау, бағалау әдістері оның ең жақын ұяластарының, ата-тегінің, атлас-энгельс туыстарының ұрпағының өнімділік қасиеттерін тексеруге, зерттеуге негізделген. Селекцияның негізгі мақсаты-малдың адамға тиімді қасиеттерін ұрпақтан ұрпаққа жақсарту, осыған орай сұрыптау нәтижесінде таңдап алынған малдың өнімі мол, запалы болумен қатар, тұқымдық қасиеті де жақсы болу керек. Әдетте, малдың тұқымдық қасиеті деп оның өнімі өзінен артық болмаса кем емс, запалы ұрпақ беру қабілетін айтады. Малдың бұл қабілеті, сайып келгенде, оның генотипіне, яғни тұқым қуалаушылық – нәсілдік қасиетіне байланысты. Жануарлар селекциясы тәжірибесінде малдың генотипін анықтау, бағалау әдістері оның ең жақын ұяластарының, ата-тегінің, атлас-энгельс туыстарының ұрпағының өнімділік қасиеттерін тексеруге, зерттеуге негізделген.

Малға генотипіне қарай баға беру оның жақын туыстарының өнімділік көрсеткіштері туралы мәліметтің түсу мерзіміне байланысты екі кезеңнен тұрады. Малдың ата-тегі мен жанама, атлас-энгельс туыстарының сапасына қарай болжамды, ықтимал тұқымдық құндылығын анықтау ; Қорытынды кезең – ұрпағының сапасына қарай нақтылы тұқымдық қасиетін анықтау.

Әрбір организм ұрықтанған жұмыртқа жасушадан демиды, мұнда ата-енелік организмдердің генетикалық информациясы арқылы олардың алдыңғы ұрпақтарында болған даму ерекшеліктері қаланған. Сондықтан жануарларды ата-тегіне қарай бағалау мен сұрыптаудың асыл тұқымды мал өсіру жұмысында қарай бағалау мен сұрыптаудың асыл тұқымды мал өсіру жұмысында айтарлықтай маңызы зорь. Ата-тегі бойынша сұрыптаудың малды мүмкіндігінше арте бағалау тұрғысынан сұрыптау әдістерінң басқа түрлерінен көп артықшылықтары бар. Іс жүзінде кез келген малға өзі туғанға дейін-ақ баға берегу болады. Осының нәтижесінде тұқымдық құндылығы жоғары төлді дер кезінде асыл тұқымдық мал тобина бөліп, нашарын жарамсыздар тобина шығарып, оларды өсіруге арналған шығынды да тиімді жұмсауға мүмкіндік туады. арналған шығынды да тиімді жұмсауға мүмкіндік туады.

Селекция тәжірибесінде, шежіреде ата- тегінің пробандқа туыстық жақындығын көрсету үшін төмендегі косте де келтірілген шартты қысқартулар пайдаланылады. Ата-енелер қатары Пробандқа туыстық жақындығы Шартты белгісі IЕнесі Әкесі ЕӘЕӘ IIЕнесінің енесі Енесінің әкесі Әкесінің енесі Әкесінің әкесі ЕЕ ЕӘ ӘЕ ӘӘ IIIЕнесінің енесінің енесі Енесінің енесінің әкесі Енесінің әкесінің енесі Енесінің әкесінің әкесі Әкесінің енесінің енесі Әкесінің енесінің әкесі Әкесінің әкесінің енесі Әкесінің әкесінің әкесі ЕЕЕ ЕЕӘ ЕӘЕ ЕӘӘ ӘЕЕ ӘЕӘ ӘӘЕ ӘӘӘ

Аталған шартты белгілеулер бойынша жасалған шежіре кестесінен минадай заңдылықтарды көруге болады. Әр көлденең қатардағы мал (ата-енелер) саны алдыңғы қатардағы мал (ұрпағының) санина қарағанда екі эссе көбейіп отрады. Осыған байланысты, кез келген қатардағы ата-енелер санин (N) мина теңдікпен анықтауға болады: N=2 n, мұндағы: N-іздеген қатардағы ата-енелер саны; n-ата-тек қатарының реттілік нөмірі; 2-тұрақты сан (эсселік).

Орыстың желісті жылқысының биесі Глицинияның шежіре кестесі (Глициния торы, 1973 жилы Дубровский жылқы зауытында туған) Е(М) Глория Ә(О) Гул ЕЕ (ММ) Гаити ЕӘ (ОМ) Оригинал ӘЕ Гибель ӘӘ Лоу Гановер (108) 1.59 ЕЕЕ Гдыня 2,12 ЕЕӘ Гильдеец 2,11 ЕӘЕ Овсяниц а 3,29,4 ЕӘӘ Лунатик ӘЕЕ Изабелл а ӘЕӘ Гастрол ер ӘӘЕ Линда- Дин ӘӘӘ Старс- Прайд

Глициния , торы, 1973 жилы Дубровский жылқы зауытында туған Гул Лоу Гановер (108) 1.59 Старс Прайд Линда-Дин Гибель Гастролер Изабелла Глория Оригинал Лунатик Овсяница Гаити Гильдеец 2.11 Гдыня 2.12

12 3. Тізбекті шежіре. Шежіренің бұл түрі малдың тегі арқылы оның қай аталық ізге немсе аналық ұяға жататындығын, шежіредегі жұптау принциптеріне дұрыс талдау жасау үшін ыңғайлы. Мысалы, Ә-Гул ; Е-Глория Өрнекті шежіре. Өрнекті шежіренің ерекшелігі сол, мұнда ұрғашы туыстық байланыстары араларын қосқан түзу олардың туыстық байланыстары араларын қосқан түзу сызықпен белгіленіп, пробандтан бастап жоғарыдан төмен, оның арғы ата-тектері белгілі бір тәртіппен орналасқан сызба жасалады.

13 Малды шежіре деректері бойынша бағалап, сұрыптау: Шежірені талдау жануарлардың ата-тегінң көрсеткіштері қандай болғанына қарай олардың болашақтағы өнімділік және асыл тұқымдық қасиеттерін алдын ала көре білуге негіз болады. Төмендегі кестелерде Рэссейдің Вологда облысындағы «Молочное» асыл тұқымды мал зауытындағы қара-ала тұқымның екі сиырының (Золотуха, Алюминиевая) шежіресі келтірілген.

Золотуха сиырының шежіресі, II ,65: 14 Глина 205, IV ,80Изменник 6987, элита-рекорд Алтыншы топ Боукесс-Паулюс 62761, элита-рекорд Счастливая 2498, II ,97 Аромат 4739, элита рекорд Флюгарка 60357, ,94 Корнюмер -Бауке , III ,36 Асехланне р-Паулюс 50717, Элита- рекорд Тичка 3724, VII ,11 Адема СВГП-87, элита- рекорд Поздняя 922, IV ,05 Берберс Егер осы жануарларды шығу тегіне қарай туған күнінен бастап бағалаған бокса, ххонда Золотуха шығу тегіне қарай өзінің сүттілігін болжауда сөзсіз босым түскен полар еді. Оның аналық ата-тектерінде өнімділігі өте төмен жануарлар болған емс; оның енесі өте көп мөлшерде сүт берген (10587 кг) ӘЕ (9129 кг), ӘЕЕ (7700 кг), ЕЕ (6067 кг – сауны маусымы бойынша). Золотуха лактацияның 305 күні ішінде 8672 кг сүт беріп, табындағы мол өнімді сиырлардың біріне айналады,.

15 Алюминиевая 4492 сиырының шежіресі, ,21; II ; III ,89; ,21 Сделка 2082, ,29Боукесс-Паулюс 62761, элита-рекорд Мазепа 8988, ,2 ВАргастер-Бонне 54257, элита-рекорд Корнюмер-Боухе , III ,36 Асехланнер-Паулюс 50717, элита-рекорд Античная ,65 Драгун 6933, элита- рекорд Варгеасте р-Бонби 33, II ,24 Варгасте р-Бонне 47091,эл ита- рекорд Боухе , III ,16 Корнюме р-Афкес- Такомет 4961, элита- рекорд Асехланн ер- Мартнас- Адема ,V ,75 Хаубойс- Аннас- Адема 44162, элита- рекорд Алюминиевая сиырының шежіресіне келетін боксақ, ххонда атласы жағынан алғандағы оның налық ата-тектерінің сүт өнімділігі жоғары болғанына қарамастан, оның енесі мен енесінің енесі аса сүтті болған. Ал осындай азықтандыру және күтіп-бағу жағдайында тұрған Алюминиевая сиырынан –сауны маусымдарында (лактацияларында) сауылған сүт мөлшері 3000 кг-нан әзер асқан. Алайда Алюминиевая сиырының сүт ссмайлылығы жөніндегі көрсеткіштері әлдеқайда жоғары болып шықты. Ол осылай болуы керек еді. Оның шежіресінде сүті ссмайлы аналық ата-тегі көп болатын. Оның арғы атласы Хаубойс-Аннас-Адема голландиялық сүті ссмайлы Аннас-Адема аталық ізі бастаушысының ұрпағы болып саналады.

1. Генотип дегеніміз не? 2. Малды ата-тегіне қарай бағалаудың маңызы нете? 3. Мал шежіресі және пробанд дегеніміз не? 4.Шежіре кестесінің қандай түрлері бар? 5.Шежіресі жасалатын малдың қандай деректері жазылады? 6.Зоотехниялық әдебиетте шежіре жасаудың қай түрі жиі қолданылады? 7.Пробандқа баға беруте оның шежіресіне дұрыс талдау жасау үшін қандай негізгі мәселелерге кқңіл бөлу керек? 8. Золотуха және Алюминиевая сиырларының шежіресіндегі ата-тегінің көрсеткіштерін салыстыр. 1. Генотип дегеніміз не? 2. Малды ата-тегіне қарай бағалаудың маңызы нете? 3. Мал шежіресі және пробанд дегеніміз не? 4.Шежіре кестесінің қандай түрлері бар? 5.Шежіресі жасалатын малдың қандай деректері жазылады? 6.Зоотехниялық әдебиетте шежіре жасаудың қай түрі жиі қолданылады? 7.Пробандқа баға беруте оның шежіресіне дұрыс талдау жасау үшін қандай негізгі мәселелерге кқңіл бөлу керек? 8. Золотуха және Алюминиевая сиырларының шежіресіндегі ата-тегінің көрсеткіштерін салыстыр.