Анықтама Жасуша - тірі а ғ зал орты ң (вирустардан бас қ а) құ рбилимыны ң е ң қ арапаймы б ө лігі, құ рилысы мен тіршілігіні ң негізі; жеке тіршілік сеть алтын қ арапаймы тірі ж ү йе. Жасуша ө з алтына жеке а ғ за ретінде (бактория да, қ арапаймыдарда, кейбір балтырлар мен са ң фрау құ ла қ тарда) немесе к ө п насушалы жануарлар, ө сімдіктор ж ә носа ң фрау құ ла қ тарты ң тіндері мен ұ лупаланыны ң құ рамында кездеседі. Тек вирустарты ң тіршілігі насушасиз формата ө теді. «Клетка» терминін ғ билим ғ а 1665 жилы а ғ былшин жаратилыстанушисы Р.Гук (1635 – 1703) енгізген. Тіршілікті Клетка т ұ р ғ сына зерттеу – қ азіргі заман ғ ы биологиялы қ зерттеулерді ң негізі. Клетканы ң диаметрі 0,1 – 0,25 мкм-ден (кейбір бакторияларда) 155 мм-ге (т ү йе құ сты ң ж ұ мырт қ асы) дейін жсетьді. К ө пшілік эукариоты аз ғ алан Клеткасыны ң диаметрі 10 – 100 мкм шамасында. Жа ң а ту ғ ан нас с ә бильярде – 2×1012 Клетка, ал пересек адамны ң а ғ засында – 1014 Клетка бокса, а ғ зоны ң кейбір тіндерінде Клетка саны ө мір бой на т ұ ра қ ты болаты. Клетканы ң тірі зеты – протоплазма. Ол биол. мембранналанмен (жар ғ а қ тармен) шектолген биополимерлерді ң т ә ртіптелген құ рбилимты қ ж ү йелері – цитоплазма ж ә не ядродан т ұ раты. Клетка ядро сыны ң құ рамында ғ ы ә мбебап органоидты хромосома, ал цитоплазма құ рамында ғ быларты – рибосома, митохондрия,эндоплазмалы қ тор, Гольджи кешені, лизосома, клеткалы қ мембранна деп атайты. Рибосома Клеткада ғ ы а қ узты ң т ү зілуін қ амтамасиз сетьді, а қ уаз синтезі орт. деп қ аралаты. Оны ң диаметрі 20 – 25 нм. Рибосома цитоплазма да бос к ү йінде де, жал ғ ас қ ан т ү рде де, сендай-а қ барлы қ тірі а ғ зал орты ң Клеткасында кездеседі.

Цитоплазма – ядроны қ оршап жат қ ан Клетка б ө лігі. Оны ң құ рамында ғ ы химиялы қ макро ж ә не микроэлементтерден к ү рделі органикалы қ қ осилыстар (а қ уаздар, к ө мірсулар, липидтер, нуклеин қ ыш қ былдары, гормхондар, ферментер, витаминдер, та ғ ы бас қ а) ж ә не минералты қ затрат т ү зіледі. Митохондрия – Клетканы ң тыныс алу процесін қ амтамасиз сетьтін органоид. Митохондрияны ң ұ зонты ғ ы 10 мкм-дей, диаметрі 0,2 – 1 мкм, саны 1-ден 100 мы ңғ а дейін болаты. Клеткада ғ ы негізгі энергия тассуши зат – аденозин ү ш фосфор қ ыш қ илы. Бактория, к ө к-насбыл балтырлар, т.б. тыныс алу процесін Клетка мембраннасы ат қ аратин а ғ залупанда митохондрия болмайты. Ядро – а ғ зада ғ ы а қ узты қ алмасуты реттеу ар қ илы т ұқ им қ уалаушилы қ қ асиеттерді ұ рпа қ тан ұ рпа ққ а жеткізетін насушаны ң негізгі б ө лігі. Эндоплазмалы қ тор – цитоплазма да ғ ы к ө піршікторді ң, жалупа қ қ апши қ тарты ң ж ә не т ү тікше құ рбилимдарты ң торты ж ү йесі. Б ұ л ә р т ү рлі ихондарты, қ оректік затратты тассималдайты, липид термин к ө мірсуларты ң (полисахарид тер) алмасумына ж ә не улы затратты залалсиздантыру ғ а қ а ты саты. Гольджи кешені – бір-бірімен қ абаттасса ты ғ из орналас қ ан жалупа қ жар ғ а қ ты 5 – 10 «цистерна дан» ж ә не долларты ң шетіндегі ұ са қ к ө піршікторден құ рал ғ ан органоид. М ұ нда ө ндірілген ө німдер жена қ талып, пісіп жетіліп, сырт қ а ши ғ арбылаты, Клетка лизосомаланыны ң т ү зілуіне қ а ты саты. Лизосома – қ абыр ғ асы мембраннами шектолген, қ уысында ас қ опыту ферментері (протеиназа, нуклеаза, глюкозида, фосфатаза, липаза, та ғ ы бас қ а) бар ұ са қ к ө піршіктор. К ө піршікторді ң диаметрі 0,2 – 0,8 мкм. Лизосома ферментеріні ң (20-дан астам) к ө мегімен Клетка ішіндегі ас қ опыту ғ а ж ә не Клетка құ рамында ғ ы жарамсиз құ рбилимдарты ытырату ғ а қ а ты саты. Клеткалы қ мембранна – Клетка цитоплазма сын сырт қ ы ортадан немесе Клетка қ абы қ часынан ( ө сімдікторде) б ө ліп т ұ ратин Клетка органоиты. Оны ң қ алы ң ты ғ ы 7 – 10 нм. Негізінен Клетка мен оны қ орша ғ ан сырт қ ы орта арасында ғ ы метаболизмге (зат алмасу ғ а) қ а ты саты, сендай-а қ, Клетканы ң қ оз ғ аллы мен бір-біріне жал ғ ануында ү лкен р ө л ат қ араты. Клетканы ң жалпы құ рилысы жануарлар ғ а да, ө сімдікторге де т ә н. Біра қ ө сімдік Клеткасыны ң құ рбилимы мен метаболизмінде жануарлар Клеткасына қ ара ғ панда біраз атырмашилы қ бар. Ө сімдіктор Клеткасыны ң біріншілік плазмолеммасы к ү рделі полисахарид негізінде (матрикс) орналас қ ан целлюлозты микрожіпшелерден құ рал ғ ан. Микрожіпшелер ө сімдік Клеткасы қ абыр ғ асыны ң тіректік қ а ңқ асын т ү зеді. К ө п ө сімдіктор беріктік қ асиет беретін – екіншілік Клетка қ абы қ часын (целлюлоза дан) т ү зеді. Ө сімдік Клетканы ң целлюлоза талши қ тары к ү рделі полимерлі зат – лигнинді сі ң іріп, қ атаяты да Клетка қ абы қ часы беріктонеді. Ө сімдік Клеткасыны ң цитоплазма сында арнаты органоид-пластид тер

Жасуша органоид тары - насушаланты ң т ұ ра қ ты арнаулы б ө лігі. Жасушаны ң қ изметі тек органоидтарты ң к ө мегімен ғ анна орындалаты. 1. Эндоплазмалы қ тор (ЭПТ) - (гр. эндо - ішкі, гр. плазма - жапсырбыл ғ ан) - насушаны ң ішін т ү гелдей бірімен-бірі ты ғ из байланыс қ ан т ү тікшелермен торлап жататын 2 жар ғ а қ шалы т ү зіліс. Сырт қ ы жар ғ а қ шаланына рибосомалан бекінсе - т ү йіршікті ЭПТ, бекінбесе, тегіс жар ғ а қ шалы ЭПТ дейді. Тегіс жар ғ а қ шалы ЭПТ майлар мен полисахарид терді ң алмасумына қ а ты саты. Т ү йіршікті жар ғ а қ шалы ЭПТ рибосомаланында н ә руаздар синтезделеді. ЭПТ торлан ғ ан т ү тікшелері насуша ішіндегі бас қ а органоидтарты ң қ атынас насауына к ө мектоседі. 2. Рибосома (рибонуклеин қ ыш қ илы, лат. soma - дене) - цитоплазма да бос к ү йінде, жар ғ а қ ша ғ а (ЭПТ) бекінген к ү йінде болатын н ө рузты д ө не к т ә різді ө те ұ са қ органоид. Ол н ә руаз синтезіне қ а ты саты 3. Митохондрия (гр. mitos - жіпше, гр. chondrion - д ә не к) - барлы қ тірі насушалупанда болаты. Пішіні тая қ ша, жіпше, д ә не к т ә різді т ү зіліс. Жасудаша хонда ғ ан, мы ң да ғ ан митохондриялар кездеседі. Сыртын 2 қ аббаты жар ғ а қ ша қ аптайты. Сырт қ ы жар ғ а қ часы тегіс, ішкі жар ғ а қ часы қ атпарлы. Митохондриялар - май қ ыш қ былдарьш синтездеп, насушаланты энергия мен қ амтамасиз сетьтін энергия жена қ тауши құ рбилим. ішкі жар ғ а қ даша ғ ы ферментер глюкоза мен амин қ ыш қ былдарты ытыратып, май қ ыш қ былдарын тосты қ тыраты. 4. Лизосома (гр. mitos - еріту, гр. soma - т ө н) - думала қ немесе сапа қ ша пішінді, бір қ аббаты жар ғ а қ шалы т ү зіліс. Құ рамында ғ ы ферментерді ң ә серінен н ә руаз молекулаланимен полисахарид терді ытырататы. Жасуша ғ а т ү скен б ө где затратты ерітеді. 5. Гольджи жиынты ғ ы - ядро ғ а жа қ ын, насуша ппппорталы ғ ын (центриоль) айнала қ оршап жататын к ө піршік, т ү тікше т ә різді т ү зіліс. Жасудаша затратты ң тассималдануына, қ ажетсіз со ңғ ы ө німдерді ң насудашан ши ғ арбылуына қ а ты саты. 6. Жасуша ппппорталы ғ ы - центриоль (лат. centrum - ппппорталы қ н ү кто, ппппорталы қ ) Гольджи жиынты ғ ына жа қ ын орналас қ ан цилиндр пішінді 2 денешік. Жасуша б ө лінуіні ң ал ғ аш қ ы кезе ң інде 2 центриоль бірінен-бірі екі полюске карай ажырайты. Ортассында ұ рши қ ша жіпшелер панда болаты. Жасушаланты ң б ө лінуіне қ а ты саты.

Жасушаның негізгі тіршілік қасиеттері Зат алмасу. Жасуша мен қ орша ғ ан орта арасында тынысалу, қ оректону, қ ажетсіз ө німдерді ши ғ ару ар қ илы ү здіксіз зат алмасаты. Жасудашан сырт қ ы орта ғ а тосты ғ у ө німдері ши ғ арилып, хорек затрат мен оттек қ аббылданнаты. К ө пнасушалы а ғ зал орты ң насушаланы а ғ зоны ң ішкі ортассында тіршілік сетьді. А ғ зоны ң ішкі ортассына қ ан, лимфа, ұ лупа с ү ты қ ты ғ ы жататы. Осы ортадан насушаны ң жар ғ а қ шаланы ар қ илы су, т ұ здар, витаминдер, гормхондар, оттек ө теді. Б ұ лар - насушаны т ү зетін құ рилыс материалдары. Оттек н ә руаздарты, майларты, к ө мірсуларты тосты қ тырып, энергия б ө лінеді. Энергия насушаны ң барлы қ тіршілік ә рекеттерін ж ү зиге асыраты. Оттекті ң насушаны ң құ рамты б ө лікторімен қ осбылуы - насушалы қ тынысалу деп аталаты. Б ұ л кезде а ғ зада қ ажетсіз затрат (к ө мір қ ыш қ был газ, т ұ здар) т ү зіліп, қ ан а ғ ынимен з ә р ши ғ ару м ү шелері ар қ илы сырт қ а ши ғ арбылаты. Зат алмасу - тірі а ғ зал орты ө лі таби ғ этан ажырататын негізгі белгі. Тітіркенгіштігі. Жасушалан сырт қ ы органы ң т ү рлі тітіркендіргіштеріні ң ә серінен қ озаты. Қ оз ғ ышты қ - барлы қ тірі а ғ за ғ а т ә н қ асиет. Мысалы, сумы қ тын, ысты қ ты ң, жаннасуты ң, химиялы қ затратты ң барлы ғ ы тітіркендіргіштер. К ө бею насушаланты ң б ө лінуі ар қ илы ж ү зиге асаты. Алдимен ядро, седан со ң цитоплазма екіге б ө лінеді. Ә рбір б ө лінуді ң алтында ядрода ғ ы хромосомалан ұ зынынан екі еселенеді де, бірінен-бірі ажырап, нас насушалан ғ а б ө лінеді. Ө су мен даму зат алмасуты ң н ә тижесінде насудаша ғ ы жай затратдан к ү рделі а ғ залы қ затрат (н ә руаздар, майлар, к ө мірсулар) т ү зіледі. Цитоплазма, ядро осы затратдан т ү зіліп, насуша ө седі. Цитоплазма мен ядро ө згеріп дамиты. Ересек насушаланты ң жа ң а панда бол ғ ан насушалупандан к ө птеген атырмашилы қ тары бар екені бай қ алаты. К ө бею - тіршілікті ң қ алыпты са қ таллын, ал ө су мен даму насушалан санины ң к ө беюін қ амтамасиз сетьді. Даму - к ө беюмен ая қ талаты. Жасушалан мен насушааралы қ затрат а ғ зоны ң даму барысында ұ лупалан ғ а, м ү шелерге, м ү шелер ж ү йесіне ж ә не т ұ тасс а ғ за ғ а бірігед

Жасушаның химиялық құрамы Жасушаны ң құ рамында 80-нен астам химиялы қ элементтер кездеседі. Олар насудаша ғ ы зат алмасу процестеріне қ а ты саты. Ә рбір насушаны ң құ рамы агзалы қ ж ә не бейагзалы қ қ осилыстардан т ұ раты. А ғ залы қ қ осилыстар ғ а: н ә руаздар (а қ уаз), майлар, к ө мірсулар ж ә не нуклеин қ ыш қ былдары жататы. Бейа ғ залы қ қ осилыстар: су ж ә не минералты т ұ здар. А ғ залы қ қ осилыстар насуша құ румыны ң 20-30% ү лесіне те ң. 1. Н ә руаздар - к ө міртегі, сутегі, оттегі, азот, к ү кірт ж ә не т. б. элементтерден т ұ ратин к ү рделі а ғ залы қ затрат. Н ә руаздар 45°-80° С-да ұ йиты. Оларты ң құ рамы 20 амин қ ыш қ илынан т ұ раты. 2. Майлар ү ш элементтен құ рал ғ ан, доллар: к ө міртегі, сутегі, оттегі. Майлар судан же ң іл, суда ерімейді. Май глицерин мен май қ ыш қ илынан т ұ раты. 3. К ө мірсулар - майлар ғ а ұқ сэс, к ө міртегі, сутегі, оттегіден т ұ раты. К ө мірсу деп атаку себебі, сутегі мен оттегіні ң ара қ атынасы сумин бірдей. Демек, сутегі атомы оттегі атомынан 2 есе к ө п деген с ө з. К ө мірсулар ғ а ә р т ү рлі суда тез еритін т ә тті (кристаллы) қ анттар жататы. Б ұ ларты ң ішінде к ө бірек тарал ғ пандары - глюкоза (ж ү зім қ анты) мен гликоген(жануарлар крахмалы). Гликоген бауыр мен б ұ лши қ еттер насушаланында кездеседі. Н ә руаздар, майлар ж ә не к ө мірсулар - насуша цитоплазма сыны ң, ядро сыны ң ж ә не органоид тарыны ң негізгі құ рилыс материалдары болып санналаты. Н ә руаздарты ң молекулаланы насудаша ғ ы химиялы қ реакцияларты тездетуге қ а ты саты. Н ә руаздар мен к ө мірсулар ытыра ғ панда энергия б ө лінеді. Майлар насуша жар ғ а қ часыны ң құ рамында к ө п болаты, ә рі энергия к ө зіні ң негізгі қ оры болып таббылаты. Жасушаны ң бейа ғ залы қ затраты - су мен минералты т ұ здар. Жасуша цитоплазма сында су м ө лшері аздау болаты. Сонты қ тан цитоплазма - қ оймалжы ң, жартбылай созбылмалы с ұ ты қ ты қ. Су насуша ғ а еріткіш ретінде ө те қ ажет. Себебі насудаша ғ ы т ү рлі химиялы қ реакциялар тек еріген затратты ң арасында ж ү реді. Қ орек затраты насуша ғ а тек с ұ ты қ (еріген) к ү йінде қ аббылданнаты. Жасушаны ң 80%-ы су. О ң дагы кажетсіз ө німдер мен зиянты затрат су ар қ илы сыртка ши ғ арбылаты. Жасуша цитоплазма сында т ұ здардан к ө бірек кездесетіндері: хлорлы натрий, хлорлы калийден баска натрий, калий, кальций, магнийлерді ң фосфорлы ж ә не к ө мір қ ыш қ былты т ұ здары. Минералты т ұ здар суты ң насушалан мен насушааралы қ затратты ң арасында те ң дей б ө лінуін қ амтамасиз сетьді.

Жасуша бөлінуі

Назарларыңизға рахмед