{

Мемлекеттік геодезиялық тораптар жиілету және түсіріс торларын одна әрі дамытудың, сонымен қатар ізденіс, құрылыс, жер қойнауын пайдалану, жерге орналастыру, т.б., көптеген инженерліқ есептерді шешудің негізі болып табылады. Сондықтан, геодезиялык то раптарды құрудың дәлдігің қамтамасыз ету үшін оның бұрыштық және ұзындық өлшеулері тиісті аспаптар мен тәсілдер арқылы жүргізілуге тиісті. Мемлекеттік геодезиялық тораптар жиілету және түсіріс торларын одна әрі дамытудың, сонымен қатар ізденіс, құрылыс, жер қойнауын пайдалану, жерге орналастыру, т.б., көптеген инженерліқ есептерді шешудің негізі болып табылады. Сондықтан, геодезиялык то раптарды құрудың дәлдігің қамтамасыз ету үшін оның бұрыштық және ұзындық өлшеулері тиісті аспаптар мен тәсілдер арқылы жүргізілуге тиісті.

Мемлекеттік геодезиялык тораптарга мыналар жатады: 1,2,3,4 классың пландық жүйелер, олар өзара бұрыштық және ұзындық өлшеулер дәлдігімен, жүйе қабырғаларының ұзындықтарымен ерекшеленеді. Пландық жүйелер триангуляция, трилатерация, полигонометрия әдістерімен кұрылады. I, II, III және IV классы биіктік нивелирлік тораптар. Олар геометриялық нивелирлеу әдісімен кұрылады.

Геодезиялык жүйелер жалпыдан жекеге қарай көшу принципімен: жоғары жүйеден, яғни 1-кластан төменге карай неғұрлым дәл құрылғаннан, соғұрлым ұсақтау және дәлдігі кем дэу класқа карай кұрылады. 1- классы жүйе мейлінше жоғары дәлдікке ие болады және ол төменгі кластарға геодезиялык жүйелердің дамуы мен орлардың пункттерінің координаталарын біртұтас жүйеде есептеу үшін, негіз кызметін атқарады. Геодезиялык жүйелер жалпыдан жекеге қарай көшу принципімен: жоғары жүйеден, яғни 1-кластан төменге карай неғұрлым дәл құрылғаннан, соғұрлым ұсақтау және дәлдігі кем дэу класқа карай кұрылады. 1- классы жүйе мейлінше жоғары дәлдікке ие болады және ол төменгі кластарға геодезиялык жүйелердің дамуы мен орлардың пункттерінің координаталарын біртұтас жүйеде есептеу үшін, негіз кызметін атқарады.

Астраномикалық әдіс Триангулациялы қ әдісі Полигонометриял ық әдісі Трилатерация әдісі Радиогедезиялық әдіс Мемлекеттік геодезиялық тірек тораптардың құрудағы әдістер

Астрономиялық әдіс пункттердің орналасуын анықтаудың ең көне әдісі. Бұл әдіс бойынша жергіліктің әрбір таңдалған нүктесінде аспан денелері бойынша астрономиялық координатор –ендік, бойлық және азимуттар анықталлоды. Мұнда бекеттердің байланысының қажеті жоқ. Ол аз уақыт аралығында жер шарының берілген ауданында негізгі бекеттердің қалың торин құруға мүмкіндік береді. Бұл әдістің артықшылығы автономдылық және жылдамдығы. Астрономиялық әдіс пункттердің орналасуын анықтаудың ең көне әдісі. Бұл әдіс бойынша жергіліктің әрбір таңдалған нүктесінде аспан денелері бойынша астрономиялық координатор –ендік, бойлық және азимуттар анықталлоды. Мұнда бекеттердің байланысының қажеті жоқ. Ол аз уақыт аралығында жер шарының берілген ауданында негізгі бекеттердің қалың торин құруға мүмкіндік береді. Бұл әдістің артықшылығы автономдылық және жылдамдығы жилы голландиялық ғалым Снеллиус триангуляция әдісін барлық елдерге кеңінен қолданады. Бұл әдіс бойынша жергілікте үшбұрыштар жүйесі тұрғызылады, олардың төбелерінде барлық бұрыштар өлшенеді, сонымен қатар, үшбұрыштың бір қабырғасы (базистік қабырғасы) өлшенеді. Триангуляция торабының элементтері болып үшбұрыштар ғана емес, геодезиялық үшбұрыштар және орталық жүйелер табылады. Триангуляция әдісінің әртүрлі физикалық –географиялық жағдайларда қолданылу мүмкіндігі, өлшеген бұрыштар мен базистік қабырғалардың артық мөлшері, олар барлық өлшеулерді сенімді бақылауды қамтамсыз етеді, және азимуттар мен координаторды беру дәлдігін арттырады. Триангуляциялық қатар немесе торап көмегімен геодезиялық негіздеу біршама ауданды қамтиды. Триангуляция әдісі мемлекеттік геодезиялық тораптарды құруда кеңінен тараған жилы голландиялық ғалым Снеллиус триангуляция әдісін барлық елдерге кеңінен қолданады. Бұл әдіс бойынша жергілікте үшбұрыштар жүйесі тұрғызылады, олардың төбелерінде барлық бұрыштар өлшенеді, сонымен қатар, үшбұрыштың бір қабырғасы (базистік қабырғасы) өлшенеді. Триангуляция торабының элементтері болып үшбұрыштар ғана емес, геодезиялық үшбұрыштар және орталық жүйелер табылады. Триангуляция әдісінің әртүрлі физикалық –географиялық жағдайларда қолданылу мүмкіндігі, өлшеген бұрыштар мен базистік қабырғалардың артық мөлшері, олар барлық өлшеулерді сенімді бақылауды қамтамсыз етеді, және азимуттар мен координаторды беру дәлдігін арттырады. Триангуляциялық қатар немесе торап көмегімен геодезиялық негіздеу біршама ауданды қамтиды. Триангуляция әдісі мемлекеттік геодезиялық тораптарды құруда кеңінен тараған.

Жүріс сызықтарының өлшеністеріне қарай, полигонометрияда мыналар айырылады: Жүріс сызықтарының өлшеністеріне қарай, полигонометрияда мыналар айырылады: 1) траверс тер – нақты полигонометриялық жүрістер, жүріс жақтары және бұрыштары жоғарғы дәлдік құралдарымен өлшеніп алынады. Траверстің 1 классындағы жақтарының ұзындықтарының салыстырмалы қателігі 1: , бұрышты өлшеудегі ОКҚ – ) траверс тер – нақты полигонометриялық жүрістер, жүріс жақтары және бұрыштары жоғарғы дәлдік құралдарымен өлшеніп алынады. Траверстің 1 классындағы жақтарының ұзындықтарының салыстырмалы қателігі 1: , бұрышты өлшеудегі ОКҚ – ) Параллактикалық полигонометрия кіші базисті органы өлшеу үшін, көбінесе инвар лысым (24 м) ұзындығына және кіші паралактикалық бұрыштарына тең, осылар арқылы анықталатын сызықтың ұштарының базисі көрінеді. Ұзындық жақтарын өлшеудегі салыстырмалы қателігі 1: : ) Параллактикалық полигонометрия кіші базисті органы өлшеу үшін, көбінесе инвар лысым (24 м) ұзындығына және кіші паралактикалық бұрыштарына тең, осылар арқылы анықталатын сызықтың ұштарының базисі көрінеді. Ұзындық жақтарын өлшеудегі салыстырмалы қателігі 1: : ) Жарықсәулелі қашықтық өлшеу полигонометриясы. Арақашықтықты анықтау мақсаты жақтық немесе радиотолқындарды бастапқы өлшеуде пайдалану болып табылады. Жоғары дәлдікті светодальномерлері арақашықтықтарды 1: : қателіктер мен анықтауға мүмкіндік береді, ал радиодальномер - 1: : ) Жарықсәулелі қашықтық өлшеу полигонометриясы. Арақашықтықты анықтау мақсаты жақтық немесе радиотолқындарды бастапқы өлшеуде пайдалану болып табылады. Жоғары дәлдікті светодальномерлері арақашықтықтарды 1: : қателіктер мен анықтауға мүмкіндік береді, ал радиодальномер - 1: : Полигонометрия әдісі

Трилатерация әдісі. Берілген әдіс геодезияның жүйелер орнында немесе үшбұрыш шин жиры түрінде құрылады, геодезиялық төртбұрыштар және орталық жүйелер немесе біріңғай шин жир үшбұрыштар түрінде арасындағы бұрыштар өлшенбейді, жақтары өлшенеді. Жергілікті жердь жүйелерді бағдарлау үшбұрыш жақтарынын, азимутарының көмегімен орындаллоды. Трилатерацияның триангуляция мен үйелесуі, сызықты-бұрышты жүйелердің түзілуі жүйе элементерінің дәлдігінің жоғарлауынаалып келеді, бірақ көп еңбек шығындарын және қаражаттарды талап етеді, сондықтан тіректі пунктерді құрастырудағы біріктіру әдісі бөлек, өзгеше көлемде қолданылады, жоғарғы дәлдіктегі геодезияның дәлелденуін талап ететін. Радиогеодезиялық әдіс күрделі геометриялық фигураларды жергілікті құрастырудан тұрады, олардың жақтарын өлшеу және пункттер координата сын есептеу, төбеде орналасқан немесе соңғы координаторин анықтау км ұзындықтағы жақтарда радиогеодезияның жүйе көмегімен өлшейді, радио жіберетін және қабылдайтын құрылғылардың жиынынан тұратын, радиотолқындарының таралу уақытын және ол бойынша – арақашықтықты немесе берілген нүктедегі арақашықтықтардың айырмасын анықтайды. Сондықтан үлкен арақашықтықты өлшеуде радиотехникалық құрылғынын, бір бөлігін анықталатын нүктеге орналастырады, бір бөлігін– арнайы қаражатталған үшақтарға немесе басқа қозғалатын құралдарға орналастырады. Геодезиялық жүйелерді құрудың жерсеріктік әдістер.

Пландық түсірім негіздемелері пункттерінің орындары теодолиттік, тахеометриялық және де аналитикалық жүрістер негізінде анықталлоды. Түсіру негіздемесі пункттерінің саны түсірімнің масштабные сәйкес анықталлоды, мәселен, 1:5000 масштаб үшін т ӛ рт пункт, 1:2000 масштаб үшін -10, ал 1:1000 – 16 пункт болуы қажет. Пландық түсірім негіздемелері пункттерінің орындары теодолиттік, тахеометриялық және де аналитикалық жүрістер негізінде анықталлоды. Түсіру негіздемесі пункттерінің саны түсірімнің масштабные сәйкес анықталлоды, мәселен, 1:5000 масштаб үшін т ӛ рт пункт, 1:2000 масштаб үшін -10, ал 1:1000 – 16 пункт болуы қажет. Биіктік түсірім негіздемелері геометриялық техникалық және тригонометриялық нивелирлеу әдістерімен құрылады. Жер бедерінің қимасы 1 м –ге дейінгі жағдайда геометриялық, ал бедер қимасы 1 м жоғары болғанда – тригонометриялық нивелирлеу қолданылады. Пункттердің биіктігін аныктаудың қателігі барлық жағдайда 0,2 мм-ден аспауы қажет. Биіктік түсірім негіздемелері геометриялық техникалық және тригонометриялық нивелирлеу әдістерімен құрылады. Жер бедерінің қимасы 1 м –ге дейінгі жағдайда геометриялық, ал бедер қимасы 1 м жоғары болғанда – тригонометриялық нивелирлеу қолданылады. Пункттердің биіктігін аныктаудың қателігі барлық жағдайда 0,2 мм-ден аспауы қажет. Геодезиялық түсірім тораптары

Мемлекеттік геодезиялық тораптар 1,2,3 және 4 класстарға бөлінеді, олар өз араларында бұрыштардың және арақашықтықтың дәлдігімен, тораптың қабырға ұзындығымен және әрі рет-ретімен дамуымен ажыратылады. Негізгі құру әдістері - триангуляция, полигонометрия, трилатерация және Жер серіктік бақылаулар. Мемлекеттік геодезиялық тораптар 1,2,3 және 4 класстарға бөлінеді, олар өз араларында бұрыштардың және арақашықтықтың дәлдігімен, тораптың қабырға ұзындығымен және әрі рет-ретімен дамуымен ажыратылады. Негізгі құру әдістері - триангуляция, полигонометрия, трилатерация және Жер серіктік бақылаулар. Пункттердің пландық координаторы триангуляция, полигонометрия және трилатерация әдістерімен анықталлоды. Биіктік нивелирлік тораптарда түктелердің биіктіктерін геометриялық және тригонометриялық нивелирлеу әдістерімен аллоды. Пункттердің пландық координаторы триангуляция, полигонометрия және трилатерация әдістерімен анықталлоды. Биіктік нивелирлік тораптарда түктелердің биіктіктерін геометриялық және тригонометриялық нивелирлеу әдістерімен аллоды. Қорытынды

1. Земцова А.В. Предварительные вычисления в триангуляции, мет. указания.- КазНТУ, Инструкция о построении государственной геодезической сети, ГУГК.- М.: Недра, Машимов М.М. Уравнивание геодезических сетей.- М.: Стройиздат, Бойко Е.Г. и др. Использование искусственных спутников Земли для построения геодезических сетей.- М.: Недра, Қырғызбаева Г.М., Земцова А.В.,Триангуляциядағы алдын ала есептеу, әдістемелік нұсқау. –ҚазҰТУ, б. 6. Википедия Пайдаланған әдебиеттер тізімі