Литосфераның ауыл шаруашылығымен ластануы

Литосфера Литосфера жер қабығы (грек. lithos- тасс, sphaira шар) жердің сыртқы қатты қабаты жоғарғы гидросфера және атмосферамен шектеседі.

Литосфераның ластануы Литосфераның ластануы, яғни топырақтың ластануы қоршаған ортаға қауіпті, өйткені улы затрат қоректік тізбек арқылы топырақтан өсімдікке, өсімдіктен жануарға, жануардан адам организміне түседі.

Негізгі ластаушылар және олардың классификациясы Шығу тегі бойынша ластану табиғи және антропогенді болып келеді. Табиғи ластану – табиғи, әдетте үлкен апаттар, зілзалалар (жанартау атқылауы, жер сілкіну) нәтижесінде пайда болады. Ал антропогендік ластану адам қатысуымен, олардың тікелей немесе жанама әсер етуінен пайда болады.

Механикалық ластаушылар – шаң, қоқыс. Олар органикалық отынды жаққанда және құрылыс материалдарын дайындау процестері кезінде пайда болады. Химиялық ластаушылар – экожүйедегі концентрациясы норма дан жоғары немесе басқа жақтан шенген затрат. Ауаның мейлінше ластануы өнеркәсіп қажеттілігі үшін отындарды жағу, үйлерді жылыту, транспорттардың жұмысы кезінде, тұрмыстық және өндірістік қалдықтарды жағу, қайта өңдеу кезінде байқалады. Физикалық ластаушылар – бұл биосфераға техногендік себептерден түсетін энергияның артық көздері. Мысалы, жилу (атмосфераға қызған газдардың бөлінуі); жарық (жасанды жарықтың әсерінен табиғи жарықтың нашарлауы); шуыл (шуылдың мүмкін деңгейінен артур); озон бұзғыш (фреондардың атмосфераға бөлінуі). Биологиялық ластаушылар – экожүйеде бұрын болмаған немесе мөлшері қалыпты жағдайдан аспаған организмдер түрлері. Микроорганизмдермен ластануды бактериологиялық ластану деп атайды

Литосфераның ауыл шаруашылығымен ластануы Топырақтың химиялық құрамына тыңайтқыштар мен зиянкестерге, арам шөптерге, ауруларға қарсы әртүрлі химиялық затрат қолданылатын ауыл шаруашылығы да әсер етеді. Қазіргі кезде ауыл шаруашылығы процесіндегі зат айналымға түсетін затратдың мөлшері өнеркәсіп орындарынан бөлінетін затратдан кем түспейді. Айта кетерлігі, тыңайтқыштар мен улы химикаттарды қолдану жылдан-жылға артып келеді. Ал топырақтың құнарлылығы алынған өнім мен ондағы өсетін өсімдіктердің түрлік құрамына байланысты. Қазіргі кездегі топырақты ластаушыларының негізгі көздері мыналар: пестицидтер; минералдық тыңайтқыштар; өнеркәсіп және ауыл шаруашылығы қалдықтары; атмосфераға өнеркәсіп орындарынан бөлінетін газды-түтінді затрат; Мұнай және Мұнай өнімдері.

Пестицидтер (лат. Pestis – жұқпалы ауру, cido – өлтіремін) – өсімдік зиянкестері мен ауруларына, арамшөптерге, мақта, жүн, теріден жасалған бұйым зиянкестеріне, жануарлар экопаразиттеріне, адам мен жануарларға ауру тарататын организмдерге қарсы қолданылатын химиялық затрат. Көбіне хлорорганикалық, фосфорорганикалық және сынапорганикалық пестицидтер жиі қолданылады. Әсер ету объектісіне және химиялық табиғатына байланысты петицидтер мынадай топтарға бөлінеді: Акарецидтер – кенелермен күресу үшін; Альгицидтер – балдырлар мен басқа да су өсімдіктерін құрту үшін; Антисептиктер – бей металл материалдарды микроорганизмдерден қорғау үшін; Бактерицидтер – өсімдіктердің бактериалды ауруларымен және бактериялармен күресу үшін; Зооцидтер – кемірушілермен күрес үшін; Инсектицидтер – зиянды жәндіктермен күресу үшін; Лимацидтер – әртүрлі моллюскалармен күресу үшін; Нематоцидтер – жұмыр құрттармен күресу үшін; Фунгицидтер – топырақтағы саңырауқұлақтармен күресу үшін.

Минералды тыңайтқыштар Минералды тыңайтқыштар – құрамында өсімдікке қажет элементтері бар бейорганикалық затрат. Минералды тыңайтқыштар топырақтың құнарлылығы мен ауыл шауашылығы дақылдарының өнімі мен сапасын арттыру үшін қолданылады. Қазақстанда Қаратау мен Ақтөбе өңірінде Минералды тыңайтқыштар өндіруге қажет шикізат – фосфор кендерінің мол қоры бар. Ақтөбеде Кола түбегінен әкелінетін апатиттен дай суперфосфат, Тараз қаласында Қаратау фосфоритінен суперфосфат, қос суперфосфат аммофос, диаммофос сияқты дай және кешенді тыңайтқыштар өндіріледі.

Топыраққа антропогендік әсер ету оның деградацияға ұшырауына (эрозия, ластану, тұздану және батпақтану, шөлейттену) алып келеді.

Сулы эрозия

Топырақ деградациясы шөлейттенуді алып келеді, бұл Қазақстандағы басты проблема. Деградация қарқынды жүруде, соңғы жылдары 30 есеге өсті

Соңғы жылдары ауыл шаруашылық мәдени өсімдіктерінен жоғарғы өнім алу мақсатында жыртылған жер тыңайтқыштарды, пестицидтерді интенсивті пайдалану топыраққа қосымша кері әсерін тигізді. Әсіресе адамдар жер бетіне көп өзгерістер фасады.

Топырақ ластануын болдырмау үшін мынадай шараларды жүргізу керек: табиғатты қорғайтын заңдарды бұлжытпай орындау; қоршаған ортаның сапасына бақылау жүргізетін мекемелер қызметін дұрыс ұйымдастыру; топырақты ластаушы затратдың қасиеттерін, жылжу тәртібін, топырақ процестеріне қатысуын зерттеу; зиянды затратдың шекті мөлшерлерін нормалау; қауіптілігі бойынша пестицидтерді топтасстырып, кейбір түрлерінің қолданылуын шектеу; ауыл шаруашылығында зиянкестермен, арам шөптермен күресу үшін химиялық әдістердің орнына биологиялық әдістерді қолдану және т.б.

Қоршаған ортаны қорғайық!