ЖАЛПЫ М Ә ЛІМЕТ Құқ ы қ б ұ зушили қ - Қ о ғ ам ғ а зиян келтіретін ж ә не за ң бойынша назаланнатын қ о ғ ам ғ а қ расы ә рэкет. Құқ ы қ б ұ зушили қ : азаматы қ (жеке бас қ а, азаматы ң немсе за ң ты т ұ л ғ анны ң м ү лкіне зиян келтіру, азаматы ң абыройы мен қ адір- қ асиетін қ аралайтын м ә ліметтерді тар қ ату ж ә не т.б.), ә кімшілік ( ұ са қ б ұ за қ или қ жел ережесі т ә ртібін б ұ зу), т ә ртіптік (ж ұ мыстан кешьігу, ж ұ мыс қ а бармау ж ә не т.б.) теріс қ или қ ж ә не т.т. Құқ ы қ б ұ зушили қ ты ң бар-нша қ ауіпті т ү рі қ ылмыс болип табылаты. Құқ ы қ б ұ зушили қ тар ү шін за ң ме ң тиісінше ә кімшілік, азаматы қ құқ ы қ ты қ, т ә ртіптік ж ә не қ ылмысты қ науапкершілік қ арастырыл ғ ан.

ҚҰҚЫҚ БҰЗЫШЫЛЫҚТЫ ТҮСІНУ ҮШІН, ЕКІ ЖАҚТАН ҚАРАУҒА БОЛАДЫ, БҰЛ: Социальты қ Құқ ы қ ты қ

СОЦИАЛЬДЫ Қ ҚҰҚ Ы Қ Б Ұ ЗУШЫЛЫ Қ Социальты қ к ө з қ расынан құқ ы қ б ұ зушили ққ а қ ттараса қ – ол субьективті ж ә не обьективті ә рэкеттерге байланнысты. Қ о ғ ам ғ а обьективтік ә сергей социальты қ, экономикали қ, психологияли қ процесстер нататы.[1] Б ұ лар ғ а мысал ретінде, Қ аза қ стенты жылдар-нда ғ ы кезенді ейске ал ғ ан ж ө н. Осы кезде хали қ ты ң ө те т ө мен де ң гейде ө мір с ү руі, инфляцияны ң же ғ орли ғ ы, ж ұ мыссызты қ, мемлекетті ң ү клен кризистік на ғ да-да болуы, б ұ ны ң борли ғ ы, құқ ы қ б ұ зушили қ ты ң же ғ ары де ң гейіне ә келіп со қ ты. Сонимен бірге, Ке ң ес Ода ғ ы құ лтырап, ТМД елдері нары қ ты қ қ атынас қ а бет б ұ рай баста ты. Сол кездерде ә леуметтік те ң сіздік панда болип, адамдар қ сайтта кластер ғ а б ө ліне бастарты. Ж ә не де, адамдарты ң ө мірге денег к ө з қ расы ө згере бастарты. «Советтік мектептен» ө ткендер, на ң а замены ң, «батисты қ – нары қ ты қ » принциптерін д ұ рысьь т ү сіне алмай «психологияли қ шок қ а» т ү седі. Мемлекетті ң шекрасы шетел елдеріне ашилуы, к ө птеген апарт ә кале баста ты, я ғ ни осы кездерде есіртке, қ ару – нара қ, шетелді ң бас қ а да тауарлары ә кале бастарты. Моральты қ ж ә не м ә дени на ғ ынан, Қ аза қ стан қ о ғ мамы ө те ү клен зардап қ а ұ шараты. Осы кездерде бандитизм, рэкет, тонау, есіртке саду, проституция, ке ң қ аннат найты. Атал ғ ан құқ ы қ б ұ зушили қ ты ң т ү рлері е ң аурыларты ң бірлері. Ол налпы бір қ о ғ ам ғ а емс, б ү кіл мемлекетке қ ауып т ө ндіреді. Олармен к ү рису ү шін, тек бір ғ анна т ұ л ғ анны наза ғ а тартумен шектелмеуі тиіс, проблема мемлекеттік д ә режете шешьілуі тиіс.

ҚҰҚ Ы Қ ТЫ Қ Құқ ы қ ты қ на қ тан қ ттараса қ, құқ ы қ б ұ збау ғ а алтын ала шарттар істеу керек деп, я ғ ни алтын ала қ хендай да бір ә рэкетке немсе ә рэкетсіздікке тыйым салатын за ң ты бекіту. Тарих қ а назар аударса қ, б ұ р-н ғ ы ерте ө ркениетте Вавилон, Шумер, Египет елдерінде қ о ғ амда ғ ы т ә ртіпті дін қ ызметшілері са қ та ғ ан. Оны ң себебі, адамны ң ө мір к ө з қ расы толи ғ имен Жаратушимен бірге болты. Я ғ ни, ертедегі қ хендай да дін болмасын, ол қ о ғ амда ғ ы адамдарты ң расында ғ ы қ арым – қ атынасты реттеуші р ө лін ат қ арты. М ұ ндай принцип орта ғ асырлар ғ а дейн са қ талип т ұ рты. Оны ң себебі, ислам мен христиан діні, адам баласына ке ң қ олдау тауып, оны ң нормаланы, ережелері, кейбір қ о ғ ам ү шін за ң ретінде болты, Мысали, Ислам дінінде Шари ғ аты ң за ң дары қ азіргі кезінде де, араб елдеріне басты за ң болип табылаты. Біра қ та, к ө бінесе, қ о ғ амты реттейтін за ң дар ғ а, б ұ р-н ғ ы этикет нормаланы, ә р хали қ ты ң д ә ст ү ріне, менталитетіне сайт, за ң қ абылданнаты, элементорли қ нормалан да, за ң дастырылуы м ү мкін.

Қ О Ғ АМДА Ғ Ы ҚҰҚ Ы Қ Б Ұ ЗУШЫЛЫ Қ Құқ ы қ б ұ зушили қ ты, қ о ғ амты реттеу ж ұ мысында, ә рт ү рлі діндер ү клен р ө л ат қ ар ғ ан. Мысал ғ а, орта ғ асырларда Рим катольдік шіркеу панда болуимен, батыс Еуропанны ң борли қ саяси на ғ дайы Рим папанны ң қ олинда болты. Сол кезде қ ата ң назалауши орган ретінде инквизиция құ рылты. Рим папуасы құ растыр ғ ан за ң дар ғ а кімде-кім ба ғ ынбаса, оны «к ә пір», я ғ ни «еретик» айыппен сот қ а тартып, шіркеуден ши ғ ар ғ ан. К ө бінесе құқ ы қ б ұ зушили қ ты ң қ хендай т ү рі болмасын (ауры немсе же ң іл) құқ ы қ ты б ұ з ғ ан адамты ө лім назасына кейскен. Біра қ та, қ хендай да наман қ или қ болмасын, о ғ ан кешьірім де бол ғ ан. Б ұ л – Католик шіркеуі сайт қ ан, индульгенция болты. Индульгенция – (латын тілі «кешьіру», «шидау») наман ә рэкет наса ғ ан адам ғ а уа қ ытша кешьірім ретінде, берілген құ нат бол ғ ан. Б ұ л, шіркеу ү шін, қ араннат жинау к ө зі бол ғ ан. Ө те бай азаматтар, құқ ы қ б ұ зушили қ ү шін науап қ а сирек торты л ғ ан, к ө бінесе инквизиция сойили қ арапаймы хали қ ты ң басы на т ү скен. Ал ғ аш қ ы рет, Рим папуасыны ң индульгенция саду құқ ы ғ ына қ расили қ к ө рсеткен неміс ойшили Мартин Лютер болатын. Оны ң к ө з қ расы бойынша, наман іс ү шін кешьірім с ұ рак ж ә не кешьірім беру құқ ы ғ ы тек Құ дайты ң қ олинда. Оны ң к ө з қ расы Германия (лютерианство) ж ә не солт ү стік Еуропа (кальвинизм) елдерінде ке ң қ олдау тапты. Рим шіркеуіне қ расили қ ретінде реформа ж ү ргізіле бастарты. Радикал – реформаторлар Рим шіркеуінен бас тартуты ұ сын ғ ан. К ө п уа қ ыт қ а созыв ғ ан к ү рейс н ә тижесінде, қ о ғ амты на ң адан реттейтін реформалан ж ү ргізіле баста ты.

Қ ОРЫТЫНДЫ Жо ғ арыда зерттелген а қ парад, б ұ л « құқ ы қ б ұ зушили қ » м ә селесін тариф на ғ ынан қ арастырыл ғ ан, сонимен бірге б ұ л м ә сельге юриспруденция на ғ ынан талдау бізді ң міндеттіміз. Құқ ы қ б ұ зушили қ құқ ы қ тану анны қ тауында, оны ң тарифи ж ә не логигали қ бастауында социологияли қ т ү сінік т ұ р. Құқ ы қ б ұ зушили қ – за ң ты, оны ң қ а ғ идалан-н құқ ы қ ты қ нормалан ж ү ктеген міндеттерді б ұ зу, тыйм салон ғ ан ә рэкеттерді насау. [4] Адам ө зіні ң іс- ә рэкеті, қ или ғ ы ар қ или бас қ а адамдармен, қ о ғ аммен, мемлекетпен қ арым- қ атынас қ а т ү седі. За ң б ұ зушили қ адамны ң мінез- құ л қ ы ар қ или бай қ алаты. Адамны ң ой-желісі за ң мен реттелмейді. Біра қ қ хендай да болсын іс- ә рэкет, мінез- құ ли қ, ойты ң, санна- сезімні ң қ атынасуынсыз насалмайты. Олар ойты ң елегінен ө тіп, ба қ ылауында болаты. А қ или д ұ рысьь адамны ң іс- ә рэкеті ерік пен ойты ң ар қ асында ж ү зиге асырылаты. Демек, за ң ты б ұ зушили қ қ о ғ ам мен жеке т ұ л ғ алан ғ а зиян келтіретін ж ә не құқ ы қ ты қ нормалан ғ а қ расы ә рэкет немсе ә рэкетсіздік болип табылаты. Ә рэкет – б ұ л құқ ы қ нормалан-ны ң іс- қ имел насайт отырып ж ү зиге асуы, ал ә рэкетсіздік құқ ы қ нормалан-ны ң талаптар-н ешь қ хендай іс- қ имел ор-ндалмаса да б ұ зу ар қ или ор-н алаты.