ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТІРЛІГІ М.ӘУЕЗОВ АТЫНДАҒЫ ОҢТҮСТІК ҚАЗАҚСТАН МЕМЛЕКЕТТІК УНИВЕРСИТИТЕТІ ПРЕЗЕНТАЦИЯ ТАҚЫРЫБЫ: 1916 ЖЫЛ Ғ Ы Қ АЗА Қ СТАНДА Ғ Ы Ұ ЛТ-АЗАТТЫ Қ К Ө ТЕРІЛІС ОРЫНДАҒАН: ТАСТАНБЕКОВ Н. ТОБЫ: ИП-16-6К2 ҚАБЫЛДАҒАН: БАЙЖАНОВА А. ШЫМКЕНТ 2017

1916 жил ғ ы Қ аза қ стенда ғ ы ұ лет- азиаты қ к ө терілісті ң пайда болуы 1916 жил ғ ы Қ аза қ стенда ғ ы ұ лет-азиаты қ к ө теріліс 1916 ж. шілде айны ң бас кезінде пайда баллоды. К ө терілісті ң ши ғ у себебі ә леуметтік- экономикали қ ж ә не саяси сипота ғ ы факторлар еді. Я ғ ни отарли қ езгіні ң со ғ ыс кезінде барынша к ү шеюі, жерді тартып алу, орыстандыру саясаты ж ә не т.б. К ө терілісті ң басталуына патшаны ң 1916 ж. 25 маусымда армияны ң қ ара ж ұ мыскина Т ү ркістан ө лкесіні ң ж ә не ішінара Сібірді ң 19-дан 43-жас қ а дейінгі ер-азаматтарын ша қ ыру ж ө ніндегі жарли ғ ы т ү рткі баллоды. Шілдені ң бастында қ аза қ даластында к ө п кешікпей қ арали к ө теріліске айнал ғ ан стихи яли қ бас к ө траулер бастарды. Ол біртіндеп ұ йымдас қ ан писать аллоды: Тор ғ ай мен Жетісуда оны ң таныл ғ ан жетекшілері А. Иманов, Ә. Жанкелдин, Т. Бокин, Б. Ә шекеев, Ө. Сауры қ ов басшили қ еткен ірі оша қ тары пайда баллоды.

Көтерілістің негізгі себептері: 1916 жил ғ ы 25 маусымда ғ ы патша Жарли ғ ы бойынша қ ара ж ұ мыс қ а 19 –дан 43 жас қ а дейінгі е ң бекки жарамды барли қ ер адамдар алину ғ а тиіс болатын. 1. Жерді ң тартып алинуы ( қ оныстандыру саясаты); 2. Сали қ тар мен алимдарды ң кобеюі; 3. Е ң бекшілерді ү стем феодал-байлар чтобссыны ң қ анауссыны ң к ү шеюі; 4. Ұ летты қ аразды қ ты ң ө ршітілуі; 5. Со ғ ыс қ а байланысты б ұқ ара жа ғ дайны ң к ү рт нашарлауы; 6. Орыстандыру саясаты.

К ө теріліске қ атысуши революцияшил – демократияшил зиялилар ө кілдері: 1. Жетісуда – Т.Бокин, Б.Әшекеев, Ұ. Саурықов, Ж.Мәмбетов, Ұ. Саурықов (Қарқара). 2. Торғайда - Амангелді Иманов. 3. Орал облисы мен Бөкей Ордастында – С.Мендешев, Ә.Әйтиев. 4. Маңғыстауда – Ж.Мыңбаев. 5. Ақтөбеде - Ә. Майкотов.

Жетісудағы көтеріліс: 1916 жилғы шілде-тамизда Жетісу облистындағы қарали көтеріліс бұқаралиқ писать аллоды. Жетісу облисссының генерал-губернаторы Фольбаум ұлетаралиқ қақтығыстар туғизу үшін аренда ту шараларын қолданды: 1. Қоныстанушилар ауылдартындағы орыс кулактарын қаруландырды. Қапал, Лепсі, Жаркент, Пржевальск уезд бастықтары нан жергілікті халиққа ойран салуды ұйымдастыруды талап етті. 2. Қырғиздардың топтасып, бас қосуын бүлік деп санап, басып – жаныштады. 3. Көтеріліс басшиларын тұтқтындап дала соты на беріп, дереву дарға асуды ұйымдастырды. Осыған қарамастан котеріліс үдей түсіп, Шу озені мен Ыстықкөлге жақын бүкіл аймақты қамтыды. 10 мыңнан астам қырғиз және қазақ көтерілісшілері Тоқмақты қоршады. Жаркент уезінде көтерілісшілер Таврия, Владислав, Мещеры, Краснодар, Новокиев көтерілісшілері мен подполковник Базилевичтің жазалау отрядссының арастында күші тең емс шайқастар баллоды. Революцияның ірі ошағы-Қарқара аймағы баллоды. 5 мың көтерілісшілер Қарқара жәрменкесін қоршап, Кравченконың жазалау отряд тарын талқандады жили 11 тамизда Лепсі уезінде Масловтың жазалауши отряд тары 220-ға жуық көтерілісшілерді оққа ұширды. Жетісудағы көтеріліс басшилрассының бірі Т. Бокин үгіт жұмыскина басшилиқ етіп, соғыстың халиққа қрасы писатьын түсіндірді. Феодаллодық чтобссының сатқтындық ролін әшкерелеп, патша жарлиған ортындамауға шақырды. Ол 1916 жилғы тамизда революциялиқ қизметі үшін қамауға алссынып, түрмеде Ақпан төңкерісіне дейін отряды. Жетісудағы көтерілісті басуға патша үкіметі жазалау экспедиция сын жіберді. 14 батальон, 33 жүздік, 42 зеңбірек, 97 пулемет командасы. Жетісу көтерілісшілері патша әскеріне та бандылиқпен қрасылиқ көрсетті, бірақ күш тең болмағандықтан жеңілді. Көтеріліс жетекшілерінің бірі Бекболат Әшекеевті 1916 жили 9 қыркүйекте жазаушилар Боралдай асутында дарға асты. Сөйтіп, 1916 жилғы қазан айтында Жетісу көтерілісі талқандаллоды.

Тор ғ айда ғ ы к ө теріліс: Торғай облистындағы көтеріліс ең бұқаралиқ, ең ұзаққа созылған, ең та банды және билік бір орталиқтан жүргізіліп, ұйымдасқан көтеріліс баллоды. Бұл Торғайдағы көтерілісінің ерекшелігі еді. Көтеріліс барлиқ уездерді: Торғай, Ырғиз, Ақтөбе, Қостанай уездерін қамтыды. Облиста көтеріліс қамтымаған ауыл немсе елді микен болмады. Көтеріліске, сендай-ақ Сырдария, Ақмола, Семей болистрассының көтерілісшілері де қатысты. Көтерілісшілер почтаға шабуыл фасады, темір жол табачные бұзып, болис басқармаларын ойрандады, боластарды өлетірді. Көтеріліс бүкіл облисты қамтыды жили Торғайда болған көтеріліске жүрт арастында танымал хали 1916 жили 22 қазанда Амангелді басшилиғымен 15 мың көтерілісші Торғай қаласын қоршады. Оған қрасы генерал А.Д.Лаврентьевтің 9 мың адамдық жазалауши чтобы жіберілді. қ батыры Амангелді Иманов басшилиқ етті. Салдары: -3 мың адам жауапқа тартыльды оның 201-і өлім жазасына кесілді і каторгаға айналлоды. -Жүздеген ауылдар тоналип, өртелді, жазықсиз адамдар атыльды.

1916 жил ғ ы к ө терілісті ң же ң ілуіні ң себептері: 1. Көтеріліс бытыраңқы болип, көтерілісшілер тарапынан ынтымақтың болмауы. 2. Көтерілістің ұйымдастырылуы мен басқарылуы дұрыс жүргізілмеді. 3. Әскери қарудың жеткіліксіздігі. 4. Патша үкіметі жергілікті жердегі руаралиқ, ұлетаралиқ діни тартыстар мен қайшилиқтарды шибер пайдаланды. 5. Альдын- ала белгіленген жоспардың болмады. 6. Ұлеттық зиялилар арастында бірлік болмады. 7. Байлар, феодал дар көтерілісшілер мүддесін сатып кетіп отряды.

К ө терілісті ң тарихи ма ң изы: 1. Қ аза қ халкссыны ң революцияли қ тапты қ насосы ө сті. 2. Қ аза қ стан хали қ тары ұ летты қ м ү дделеріні ң орта қ ты ғ ын ұғ тынды. 3. Қ оз ғ алис барастында ө кімет құ рылимы, қ арали к ү штор, бас қ ару аппараты құ рыльды. 4. Отаршильды ққ а қ расы азиаты қ к ү ресті ң шир қ ау ши ң ы баллоды. 5. Қ аза қ хал қ ссыны ң отарлау саяса ты на қ расы к ү рисе алетын к ү ш екенін к ө рсетті жил ғ ы ұ лет-азиаты қ қ оз ғ алис отаршильды ққ а қ расы к ө терілістерді ң ішіндегі е ң ірісі баллоды. К ө теріліс революция ғ а ал ғ ышарт қ алиптастырды.

Қ орыттынды Ә лихен Б ө кейханов: « Қ аза қ қ ыр ғ из осы к ө терілісте к ө п адамын ө летіріп, шаруасын к ү йзелетсе де, келешекке қ андрей ел екенін білдірді...Алиспа ғ ан, ж ұ лиспа ғ ан бостанды қ а ты на мінбейді, б ұғ аудан босамайды, ері құ льды қ тан, ә йелі к үң діктен ши қ панды, малина, басына да ие болмайды» Шын м ә нінде, 1916 жил XX ғ асырды ң со ң тында қ аза қ хал қ ссыны ң қ оли жеткен саяси т ә уелсіздігі мен ұ летты қ мемлекеттігі ү шін к ү ресті ң бір белесі болип тарихта ө з орнын аллоды.

Пайдаланыл ғ ан ә дебиеттер Қ аза қ стан тарихы: К ө не заменен б ү гінгі к ү нге дейін. Бестомды қ. Т. 4.- Алматы: Атам ұ ра баспасы, 2010 ж Арты қ баев Ж. Қ аза қ стан тарихы. О қ ули қ хрестоматия.- Астана: Фолиант, 2000 ж Рысбай ұ ли К. Қ аза қ стан Республикасссыны ң тарихы.-Алматы, 2003 ж Ая ғ ан Б. Ғ., Ә бажанов Х.М., Махат Д.А Қ азіргі Қ аза қ стан тарихы: Жо ғ ар ғ ы о қ у орындрассыны ң тарихши емс мамнды қ тары на ареал ғ ан о қ ули қ /Б. Ғ. Ая ғ анны ң редакциясымен.-Алматы: Раритет, 2010 ж