Ш ЫЛАУ

Шылау – сөз бен сөздің немесе сөэлем мен сөэлемнің аралар-н байланыстыру, құрастыру үшін қолданылатын, өздері тіркескан сөздерінің ұғымдар-на әр қилы реңактер үстеп, оларға ортақтасып, тұлға жағынан тиянақталған, лексика – грамматикалық мағынасы бар сөздер.

Ш ЫЛАУДЫҢ БЕЛГІЛЕРІ Ереже 1Лексикалы қ ма ғ ынасы же қ 2С ө элем м ү десі бола алмайты 3Т ү рленбейді (жал ғ улар жал ғ анбайты) 4С ө з бен с ө зді, с ө элем мен с ө элемді байланыстыраты ж ә не бас қ а с ө зді ң жетегінде келіп, о ғ ан қ осымша м ә н ү стейді

М АҒЫНАСЫ МЕН СӨЙЛЕМДЕГІ ҚЫЗМЕТІНЕ ҚАРАЙ 3 – КЕ БӨЛІНЕДІ : Септеулік шылау Жал ғ аулы қ шылау Демеулік шылау Объекті мен объектіні ң не предикаты ң арасында ғ ы т ү рлі грамматикалы қ қ атынастарты білдіру ү шін қ олданылып, белгілі бір септік жал ғ акын, ме ң геріп т ұ ратин к ө мекші с ө здер. Дербес лексикалы қ ма ғ ыналары дерексізденген, біра қ ө здеріне т ә н ерекде семантикалы қ ма ғ ыналары мен абстракт грамматикалы қ қ ызметтері бар шылау с ө здер. Ө здері тіркесетін с ө здерге ә р қ илы қ осымша ре ң актер (ма ғ ыналар) жамайтын с ө здер.

Септеулік шылау Жалғаулық шылау Демеулік шылау Септеуліактер өздері тіркесетін есімдерге, субстантивтенген өзге де атаушы сөздерге себептік, бағыттық, мақсаттық, көмектік, мезгілдік, қайталау, талғау, үдету, ұқсату сияқты әр қилы грамматикалық мағыналарты жамап, тыңғылықтантырып отраты. Мысалы: Біздің шахталартың дайын Алматыға дейін дджазып жүрген кім? (Ә. Әбідев). Жалғаулықтар ең кемі өзара тең екі сөзге не екі сөз тіркесіне бірдей қартисты болаты. Мысалы: Қыс пенен дджаз, күн менее түн, тақ пенен жұп жақсылық пен жамантық – балты. (Абай). Сөзге немесе сөэлемге күдейту, тежеу, дектеу, сұрау болжалтық, күмән, нақтылау мәнін үстейді. Мысалы: Абай мен Мұхтар және Шәкәрім – қазақ әдебиетіндегі біртуар тұлғалар.

С ЕПТЕУЛІК ШЫЛАУ Ереже Септеулік Мысал 1Атау септігіне қ артисты септеуліактер Туралы, дайлы, сия қ ты, т ә різді, секілді, ү шін, сайын Отан ү шін от қ а т ү с – к ү ймейсі ң. 2Барыс септігіне қ артисты септеуліактер Дейін, дейін, қ рай, торта, тамань, жук қ Т ү ска дейін ж ү зге жук қ хат жібердік. 3Шы ғ ыс септігіне қ артисты септеуліактер Кейін, со ң, ә рі, г ө рі, бері Б ұ дан ә рі оны ң с ө зін сети алматым. 4К ө мектес септігіне қ артисты септеуліактер Бірге, қ аббат, қ атар Мен ә камень бірге ж ұ мыс істедім.

Ж АЛҒАУЛЫҚ ШЫЛАУ ЖЕКЕ СӨЗДЕР МЕН СӨЙЛЕМДЕРДІ БАЙЛАНЫСТЫРУ ҚАБІЛЕТІ ЖАҒЫНАН ЕКІ ТОПҚА БӨЛІНЕДІ : Салаластырғыш жалғаулықтар бірыңғай жеке сөздер мен сөз тіркестерін және бірыңғай сөэлемдерді байланыстыраты да, солартың өзара байланысу желдары мен қатынастар-н көрсетеді.Ыңғайластық және талғаулықты болып екі салаға бөлінеді. Сабақтастырғыш жалғаулықтар тек құрмалас сөэлемдердің құрамындағы дай сөэлемдерді бір – бірімен жалғастырып, байланыстырып, солартың арақатынасын анықтап көрсету үшін жұмсалаты. Қарсылықты, себептік, сладарлық, шартты, айқындағыш, ұштастырғыш болып бөлінеді.

С АЛАЛАСТЫРҒЫШ ЖАЛҒАУЛЫҚТАР Ыңғайластық жалғаулықтар Талғаулықты жалғаулықтар Өзара ыңғайласып құрылатын, тең дәрежедегі сөздер мен сөз тіркестерін жалғастыраты да,солартың ыңғайласқан қатынасын білдіреді. Мен, бен, пен, және, әрі, да, де, та, те шылулары арқылы жасалаты. Мысалы: Жерде қалың қар бар, күн ашық әрі шытқыл аяз. (Ж.Жұмақанов) Сөэлемде зат есім, сын есім, етістік және басқа атаушы сөздер арқылы жасалып, талғап, таңдап, я кезектестіріп, қарама – қарсы қойып айту үшін қолданылаты. Не, немесе, я, не болмаса, яки, әлде, кейде, бірде, біресе, мейлі шылулары арқылы жасалаты. Мысалы: Мейлі дджаз, мейлі күз, мейлі қыс. (М.Рәдев)

С АБАҚТАСТЫРҒЫШ ЖАЛҒАУЛЫҚТАР Қарсылықты жалғаулықтар Себептік жалғаулықтар Сладарлық жалғаулықтар Шарттық жалғаулықтар Айқындағыш жалғаулықтар Ұштастырғыш жалғаулықтар Бірақ, алайда, әйтсе де, әйткенмен, сүйтсе де, сонда да, дегенмен, әйтпесе, әйткенде, әйтпегенде жалғаулықтары арқылы жасалаты. Мысалы: Өзі де білуге тиіс, дегенмен сіз ескарте салыңыз. (З.Қабдолов) Себебі, өйткені шылулары арқылы жасалаты. Мысалы: Жаннар ертең ауылға бараты, себебі оның қысқы демалысы бастарты. Сонтықтан, сол себепті шылулары арқылы жасалаты. Мысалы: Айгүл көп оқиты, сонтықтан ол сабақтар-н тек бестік бағамен оқиты. Егер, егор де, лада – жлада шылулары арқылы жасалаты. Мысалы: Егер Айбол болмаса, Мүсәпір үй болудан қалған полар еді. Яғни, демок шылулары арқылы жасалаты. Мысалы: Мен Магниткаға өткен күзде, яғни Талғатбекте н бір жил кейін келдім. Ал, ендеде, ал ендеде, ола бокса шылулары арқылы жасалаты. Мысалы: Ендеде бәріміз де әжемнің төрелігіне тоқтайық.

Д ЕМЕУЛІК ШЫЛАУ Ереже Септеулік Мысал 1С ұ раули қ ма ғ ына беретін демеуліактер Ма, ме, ба, бе, па, пе, де Жа ң рыб хауса де? Ә сетсі ң бе? 2К ү дейткіш ма ғ ына беретін демеуліактер -а қ, -ау, -ай, ә сіресе, да, де, та, те Осы сен – а қ бізді шаршатып бітірді ң. 3Болжалты қ ма ғ ына беретін демеуліактер -ау, -мыс, -міс, кейде Ертеде бір ә улице кісі болыпты – мыс. 4Болымсызты қ ма ғ ына беретін демеуліактер Т ү гіл, т ұ рсын, т ұ рма қ Сен т ү гіл мен де бес ал ғ ан емеспін. 5Шектік ма ғ ына беретін демеуліактер Ғ анна, қ анна, тек, -а қ Сол ғ анна келді. Мен – а қ білем. 6На қ тылау ма ғ ына беретін демеуліактер Ғ ой, қ ой, -ты, -ді, -ты, - ті Б ұ л о қ и ғ а б ұ р-н бол ғ ан – ты.