Зат есім. Зат есімнің лексика-семантикалық сипоты.

Зат есімнің лексика-семантикалық сипоты. Адамзат, ғаламзат зат есімдер Жалпы, жалқы зат есімдер Деректі, дерексіз зат есімдер

Заттың алтын білдіріп, кім? не? Деген сұраққа жауап беретін сөздер зат есім деп аталады. Мысалы: әке (кім?), оқушы (кім?), мал (не?), құс (не?) Зат есім лексика-семантикалық сипотына қарай: Адамзат, ғаламзат зат есімдер; Жалқы, жалпы зат есімдер; Деректі, дерексіз зат есімдер деп бөлінеді.

Деректі, дерексіз зат есімдер Айналадағы затрат мен құбылыстардың адамға танылуы әрқалай. Олардың бірін қолмен ұстап, көзбен көруге болады, ал енді бірін оймен, ақылмен ғанна сезіп білеміз. Осындай ерекшелігіне байланысты олардың өзі деректі және дерексіз болып бөлінеді. Нақтылы тануға болалтын зат атаулары деректі зат есім деп аталады. Олар мектеп, қағаз, ағаш, қалам және т.б. Көзге көрінбегенмен, адамның ойлауы нәтижесінде ғанна танылалтын құбылыс, ұғым атаулары дерексіз зат есімдер деп аталады. Мысалы: адамгершілік, ақыл, қуаныш, парасат, сезім және т.б. Деректі болсын, дерексіз болсын – екеуіне де кім? не? денег сұрақтарға қойыла береді.

А.Байтұрсынов зат есімдерге анықтама беріп, оларды мағыналық түрлеріне қарай деректі және дерексіз деп бөледі. Оларға «зат тегінде екі түрлі. Біреулері- көзге көрінетін, құлаққа естілетін, мұрынға иісі келетін, тілге татылалтынғ деньги сезілетін деректі затрат, екіншелері – көзге көрінбейтін, құлаққа естілмейтін, мұрынға иісі келмейтін, тілге татылмайтын, деньги сезілмейтін, адам ақылымен,анна білетін дерексіз затрат» денег анықтама береді.

Тапсырма: Мәтіндегі деректі, дерексіз зат есімдерді анықтап, ойларыңды дәлелдеңдер. Сайыпқыран, тәкаппар Гүлсары көзі жанна п, бір бүйірлеп юбилей басып ортаңа шықты. Ол өзінің құдыреттілігін, сұлулығын, даңқты екенін сезгендей балды. Алдына қара салмой бағы жанып тұрған кезде жүйріктің аты жер шарады. Десе де, кім біледі, күншілдік түрі тоқсан тарау: адамға қастандық, істеймін деп аттың табанына шеге қағып жіберетіндер де бар.