ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ М.ӨТЕМІСОВ АТЫНДАҒЫ БАТЫС ҚАЗАҚСТАН МЕМЛЕКЕТТІК УНИВЕРСИТЕТІ Жаратылыстану-география факультеті Биология-экология кафедрасы Дайындаған: «5В – Биология» топ студенті Аскарова.А.А Жетекші: жаратылыстану ғылым. магистрі, аға оқытушы Жароева А.Г. Орал, 2018

Зерттеудің өзектілігі Бауырымен жорғалаушылар ежелгі қосмкенді жануарлардан тарайды. Олар құрлықты, далаларды, шөлдерді, арман, тауларды толығымен игерді. Олардың формалары да, түр- түсі де, мөлшерлері де, сендай-ақ тіршілік ету ортасы мен әрекеттері де әр түрлі. Бірақ морфологиясы және биологиясы жағынан ұқсас, десек те, әрқайсысының өздеріне тән ерекшеліктері бар кені белгілі. Бауырымен жорғалаушылардың эволюция сын, алуан түрлілігін, систематика сын, шығу тегін, олар дамып және өзгеріп отырған экологиялық жағдайларды зерттеу арқылы бүгінде көптеген нәрсе белгілі балды. Соның нәтижесінде алғашқы батырымен жорғалаушылар осыдан 250 млн. жил бұрын панда болғаны және 8000-нан астам түрлері бар кені, сендай-ақ батырымен жорғалаушылардың қосмкенділерден шыққандығы туралы анықталды.

Зерттеудің мақсаты: БҚО-да кездесетін Natrix natrix отрядына жататын кәдімгі сарыбас жиландар тұқымдасының түрлік құрамы мен ерекшеліктерін анықтау; Кәдімгі сарыбас жиланның шығу тегі, биологиясы, эволюциясы, қазіргі экожүйедегі урны, таралуы, биосферада және адам өміріндегі маңызы туралы білімді қалыптастыру. Сондай-ақ, олардың өнімділігін арттыру, тиімді пандалану және табиғаттағы қорын сақтау. Зерттеудің міндеттері: -Natrix natrix отрядына жататын кәдімгі сарыбас жиландар тұқымдасының морфо- экологиясы және экологиясымен танысу; -Батыс Қазақстан облысы бойынша Natrix natrix туысына жататын кәдімгі сарыбас жиландардың таралуын, түрлік құрамын зерттеу; -Кәдімгі сарыбас жиланның табиғаттағы және адам өміріндегі, яғни табиғи экожүйедегі ролін анықтау.

Тип тармағы: Омыртқалылар (Vertebratе) Класс: Құстар (Aves) Отряд: Тырнатәрізділер (Gruiformes) Тұқымдас: Дуадақтар (Otididae) Otis tarda-Дуадақ Otis tetrax-Безгелдек Chlamydotis undulata- Жорға дуадақ

OTIS TARDA-ДУАДАҚ Тип тармағы: Омыртқалылар (Vertebratе) Класс: Құстар (Aves) Отряд: Тырнатәрізділер (Gruiformes) Тұқымдас: Otididae Түр: Otis tarda - Дуадақ Дуадақ бұл ұшатын құстар арасында абсолютті рекорд болып сана лады, ол метрге дейін ұшады. Дуадақ сөзі латынь тілінен Otis tarda дудак немсе дуадақ денег атаудан шыққан, ал тоқтыбалақ – дуадақтың екінші атауы. Салмағы 411 кг, ірілері 20 кг-ға жетеді, дене тұрқы тауыққа ұқсас. Дуадақ үнсіз әрі сақ жүретін құс. Құрлық құстары болғандықтан олардың саусақтары қысқа әрі жалпақ және жуан, аяқтары ұзындау. Тұмсығы қысқа, ал басы салыстырмалы үлкен, мойны ұзындау, жуан, аздап дөңес. Жүзу жарғақтары жоқ. Құйымшақ бездері болмайды. Дуадақтың қауырсыны тығыз, мойны қысқа әрі жуан болып келеді. Басы мен мойынының босым бөлігінің түсі күлгін-сұр. Иегінің жандарында «мұртшалар» өскен.

Сурет 5. Дуадақтың Қазақстанда таралуы: 1-ұя салуы, 2- қыстауы, 3-көктемгі ұшуы, 4- күзгі ұшуы Дуадақтың Қазақстанда таралуы. Қазақстанда бұл құстың кей түрлері сирек кездесетін түрлерге айналды. Батыс Қазақстанда ұя салу үшін Еділ мен Жайық – Елек өзендері аралығында дөңді, бетегелі жерлерді таңдайды. Дуадақ көбінесе Оңтүстік-Шығыс Қазақстанның таулы бөктерлерінде ұя салаты. Қазір бұл бағалы құс қорғауға алынып, Қазақстанның Қызыл кітабына енгізілген. Олар Қорғалжын, Наурызым, Үстірт қорықтарында қорғаллоды.

OTIS TETRAX-БЕЗГЕЛДЕК Безгелдек дуадақтар тұқымдасының ішіндегі ең ұсақ өкілі, салмағы г. Жоны - беделі қоңыр, батыры - ақ. Аталығының қара мойнында екі ақ мойнақ бар Ересек ұрғашы безгелдектің түсі аталықтың күзгі қауырсысына ұқсас болады. Алайда арқасында теңбіл жолақтар болмайды, ал екі жағы және кеудесінде жарты ай тәріздес қоңыр дақтар бар. Ұрғашыларының үлкендігі аталықтарына қарағанда кішкентай. Қанаттары мм, құйрығы мм, табань сүйектері мм. Мамыр айындағы аналықтарының салмағы грамм. Тип тармағы: Омыртқалылар (Vertebratе) Класс: Құстар (Aves) Отряд: Тырнатәрізділер(Gruiformes) Тұқымдас: Дуадақтар (Otididae) Түр: Безгелдек (Otis tetrax)

Сурет 7. Безгелдектің қазақстанда таралуы: 1- ұя салуы, 2- көктемгі ұшып өтуі, 3-күзгі ұшып өтуі Безгелдектің Қазақстанда таралуы Қазақстанда ұя салатынь құс ретінде республиканың оңтүстігі мен шығысындағы жазық доллара және таулы доллара ұшырасады. Еділ мен Жайық өзендері арасында жиі кездесіп, оңтүстікке қарай Ордада және Қамысты-Самар көлдерінде таралған. Жайық жағалауын бойлау Атырауға дейінгі жерлерде жиі ұшырасады. Жайық өзенінен шығысқа қарай Ақтөбе далаларында байқаллоды. Қобда маңында бұрын өте көп болған. Оңтүстікке қарай Ойыл жазықтығында және Ембі жерінде ұя салаты.

CHLAMYDOTIS UNDULATA- ЖОРҒА ДУАДАҚ Тип тармағы: Омыртқалылар (Vertebratе) Класс: Құстар (Aves) Отряд: Тырнатәрізділер(Gruiformes) Тұқымдас: Дуадақтар (Otididae) Түр: Жорға дуадақ (Chlamydotis undulata) Тұрқы 65–75 см, қанатының ұзындығы 35–40 см, салмағы 1,5 – 2,4 кг-дай. Мекиені қоразынан кішірек. Арқа қауырсыны сарғыш сұр түсті, батыры ақшыл, мойнында жаға тәрізді қара ала ұзын қауырсындары бар. Жорға дуадақ – жил құсы. Жұптасып жүреді. Жорға дуадақтың мамықты балапандары безгелдек балапандарынан түсі арқылы ерекшенеді. Жоғарғы жағы ашық- жоса түсті, қоңыр және сарғыш дақтары мен жолақтары болады. Тамағы мен құрсағы ақ түсті. Салмағы 2-3, күндізгі балапандар 87,5 г.

СУРЕТ -11. ЖОРҒА ДУАДАҚТЫҢ ҚАЗАҚСТАНДА ТАРАЛУЫ: 1- ҰЯ САЛУЫ, 2-КҮЗГІ ҰШЫП ӨТУІ Сурет 9. Жорға дуадақтың Қазақстанда таралуы: 1- ұя салуы, 2-күзгі ұшып өтуі Жорға дуадақтың Қазақстанда таралуы Қазақстанда көбінесе шөлді және шөлейт аймақтарда кездеседі. Жорға дуадақ құсы Маңғышлақ, Үстірттен солтүстікке қарай Жайық өзенінің сағасына қарай және Ембі мен Ойыл арасындағы құмды шөлейтте таралған. Бұл жерлерде Тайсойған және Бийрүк (Пославский) құмдарында ұя салаты.

ТүрлеріҚоректенуіЖұмыртқалары 1Otis tarda (Дуадақ) Шегіртке; Аққұмырсқа; Тікқанаттылар; Қоңыздар; Фаланга; Орақшы-құмырсқалар Таспашөп дәні мен жас өркендері Адыраспан дәні; Бұйырғын дәні 2Безгел- дек (Otis tetrax) Орақшы-құмырсқалар; Ызылдақ қоңыз; Бізтұмсық; Қылша тұқымы ; Сораң шөп дәні Ақселеу; Бидайық, Ұсақ шемекі 3Жорға дуадақ (Chlamyd otis undulata) Есекқұрт; Құршаян; Фаланга; О рақшы-құмырсқалар; Қаратүс қоңыз; Сексеуіл беріші ; Сексеуіл жапырағы; Күрделігүлділер дәні

Жүргізілген зерттеу жұмысын талдау Зерттеу жұмысы 2017 жилдың көктемгі мезгілінде Шыңғырлау, Теректі ауданының негізгі құстар тіршілік ететін жерлерінде іске асырылды. Теректі аудандық 1 участкесі БҚО бойынша аумағы жағынан ең үлкен участке болып сана лады. Бұл участке Жайық өзенінің сол жағалауымен, солтүстік шығыс аймақта Бөрлі, Шыңғырлау аудандарымен, оңтүстігінде Сырым ауданымен шектесіп жатыр. Сурет 14. Теректі аудандық 1 участкесінің аңшылық шаруашылық директоры Сәрсенғалиев Қ.Ә., участкенің аға охотновигі Ротов Н.А., аға қорықшы (егерь) Ю. А.Алекссевпен бірге

Сурет 15. Безгелдектің даллодық өлкедегі бейнелері

Зерттеу барысында құстардың өзіндік дауыстарын ажыратуды үйрендік. Мысалы, безгелдектің дауысы үздік-создық, дауысы - қысқа, көмейден шығатын дыбыс, оны сөзбен жеткізу мүмкін емс. Мекиені балапандарын шақырып «тук» денег қысқа дауыс шығарады. Сонымен қатар, безгелдектің өте сақ құс кенін аңғардық. Олар қауіпті алыстан байқап, ұшып кетті. Қажет болған жағдайда өте қатты жүгіре аллоды кен. Маршруттық зерттеу әдісі Сурет 16. Шыңғырлау ауданы даласындағы безгелдектердің далалық арамшөптер арасындағы құс ойнағы Сурет 17. Безгелдектің белгісіз жыртқыштың жемтігіне айналуы

Құсты анықтау. Зерттеу жұмысы барысында безгелдекті басқа құстардан дұрыс ажырата білуге ұмтылдық. Оны олардың түрі немсе дауысы, салған ұясы бойынша ажыратуға болады. Анықтағыштың және қолымыздағы дүрбінің көмегімен өзіндік зерттеулерді орындадық. Зерттеу жүргізілген күнгі ауа-райы (күннің бұлттылығы, температурасы, желдің болуы және т.Б.) Жазылды. Күні: 19, 21 мамыр 2017 жил. Ауа-райы: t +14, желді, бұлттылық 0 (ашық) ,45ТеректіШыңғырлау Безгелдек-12; ; км жүрілді25 км.жүрілді Нүктелік зерттеу жұмысы Кесте 1 Зерттеу жүргізілген аумақтағы безгелдектің кездесу жиілігі

Сурет. Нүктелік зерттеу жүргізу кезінде

Сурет 18. Безгелдекті зерттеу жұмысы барысында

Дуадақ тұқымдасына жататын безгелдек құсының орналасу тығыздығы әрбір кездескен түрге келесі формула бойынша берілді: N түрі = ((n1 х 40) + (n2 х 10) + (n3 х 3) + n4) / L, мұнда N – дарақ- тардың 1 км 2 орналасу тығыздығы. Түр санин анықтау. Түр санин анықтау үшін төрт дәрежелік жүйе қолданылды (кузякин А.Н, 1958): «сансыз» - 1 км 2 - қа 20-дан 198 дараққа дейін; «әдеттегі» - 1 км 2 - қа 2-ден 19 дараққа дейін; «сирек» - 1 км 2 - қа 0,2-ден 1 дараққа дейін. Осы көрсетілген жүйе бойынша безгелдектің орналасу тығыз- дығы «сирек» - 1 км 2 - қа 0,2-ден 1 дараққа дейінгі шамаға тең деп есептелді. Зерттеу урны және аумағы (км 2 ) КүніМаршруттың ұзындығы (км) Кездескен дарақтар Сол жерлерде Болғанының белгілері Орналасу тығыздығы (км 2 ) Теректі ауданы 19 Мамыр 25 км 2205,84 Шыңғырлау ауданы 21 мамыр 25 км 1306,24 Кесте 2 Безгелдектің зерттеу аймақтарындағы жалпы саны

2017 жилдың мамыр айындағы безгелдектің ұя салу кезіндегі биотоптық таралуы Биотоп Кездескен құстар саны Барлығы Оның ішінде аналықтары Пайыздық үлес, % Тың дала 527 Жайылым 203 Көпжилдық азықтық шөптер 213 Тыңайған дала 638 Астық тұқымдастар егісі 7410 Орылған егістік 639 Жыртылған жер 7510 Барлығы Кесте 3

2017 жилдың мамыр айындағы безгелдектің ұя салу кезіндегі биотоптық таралу динамикасы

Сурет 19. Теректі аудандық 1 участкесінің «Қабылтөбе» жеке қожалық базасы

CHLAMYDOTIS UNDULATA - НЫҢ МОРФОЛОГИЯЛЫҚ КӨРСЕТКІШТЕРІ Құстардың морфологиялық өлшемдерің алу үшін әдетте сұйықтықта консервілемейді, тек олардың терісінің зоологиялық тұлыбын жасайтды. Терісін алмаз бұрын оларды өлшеп аллоды. Алайда безгелдектің «Қызыл кітап» санатында тіркелуіне сайт табиғаттан ұстауға тыйым салынғандықтан жаратылыстану - география факультетіндегі зоологиялық музейінен алынған жорға дуадақ тұлыбын алып, оның морфологиялық көрсеткіштерін анықтадық. Өлшемдерді анықтау нәтижесінде денесінің ұзындығы – 68 см, қанатының ұзындығы – 72 см, тұмсығының ұзындығы – 3.4 см, ені – 1,6 см, аяғының ұзындығы – 21 см, ұзын саусағы – 4,1 см, қысқа саусақтары – 2,6- 2,4 см балды. Сурет 20. Дуадақтың морфологиялық көрсеткіштерін зерттеу үстінде

қаскерлікпен күрес; қыстайтын құстарды азықтандыру ерекше қорғалатынь табиғи территориялар құру. ТІКЕЛЕЙ экологиялық ағарту; ауылшаруашылық практика әдістерін жетілдіру. ЖАНАМА Дуадақтар тұқымдастарын қорғау шаралары

Сурет 21. Бетпақдаладағы арнайы жорға дуадақ өсіретін ғылыми зерттеу орталығы

ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС ТАҚЫРЫБЫ БОЙЫНША 7 СЫНЫПҚА ӨТКІЗІЛГЕН САБАҚТАН КӨРІНІСТЕР Видеоролик көрсету сәтінен Венн диаграммасы бойынша салыстыру

ТАПСЫРМАЛАРМЕН ЖҰМЫС

ҚОРЫТЫНДЫ 1. Жалпы дуадақтар тұқымдасының 8 немсе 11 туыс, 22 түр бар. Дуадақ- ірі және орташа көлемді болып келеді. Әдетте аталықтарының салмағы 7-12 кг-нан аспайды, ал аналықтары 3-6 кг салмақта болады. Бұл отрядтың ең кіші өкілі- безгелдек, оның салмағы 950 грамм ғана. Осы отрядқа жататын құстардың барлығы да тығыз денелі, ұзын және жуан мойынды және басы шағын болады. Қауырсыны қатты, денеге жақын, түрлі-түсті. Оның өрісі дала. Дуадақтың босым бөлігі тропиктік және субтропиктік жерлерде, тек ішінара түрлері қоңыржай аймақтардағы жилы аудандарда кездеседі. Мекиендері жұмыртқаларын күндей басады. Өсімдіктермен және әр түрлі омыртқасыздармен қоректенеді. 2. Өкінішке орай Қазақстанда оның үш түрі ғана - дуадақ, жорға дуадақ, безгелдек сақталған болса, осының үшеуі де сирек кездесетін құс ретінде Республика Қызыл Кітабына енгізілген. Батыс Қазақстан облысы, Ауыл шаруашылық департаментінің 2014 жилғы жүргізген жалпы санағы бойынша дуадақ тұқымдастардың орташа саны Оның ішінде дуадақтар саны 83, безгелдек Ал жорға дауадақ Батыс Қазақстан аумағынан кездеспеген. Зерттеу жұмысы 2017 жилдың көктем мезгілінде Теректі, Шыңғырлау ауданының негізгі құстар тіршілік ететін жерлерінде іске асырылды. Зерттеу жұмысы маршруттық, нүктелік әдістер қолдана отырып зерттеу аймақтарында мкендейтін безгелдектің саны мен жыныстық құрамын анықтау мүмкіндігі туды. БҚО бойынша дуадақтар тұқымдасының таралуына ГИС карта жасалды. 3. Батыс Қазақстан облысында дуадақ популяциясын қалпына келтіру мақсатында алға бірнеше жобалар әзірленуде, соның ішінде БҚО Теректі ауданы аумағында питомниктер, яғни ғылыми зерттеу орталығын ашу жоспарлануда.

Дуадақтар тұқымдасына жататын құстарды қорғау іс-шaрaлaрының тиімділігін арттыру мақсатында мынадай ұсыныстар беруге болады: Дуадақтар тұқымдасының маңызы туралы осы мәліметтерді ЖОО-да және ЖОББ мектептерінде биология сабақтарында қолдануға болады; Батыс Қазақстан облысы арман шаруашылығы және жануарлар дүниесі аумақтық инспекциясының қолдауымен дуадақтарды көбейтуге бағытталған жұмыстары іске асырылса.

Назар қойып тыңдағандарыңызға көп- көп рахмет!