Т ә рбие форматы - б ү л т ә рбие процесіні ң сырт қ ы к ө рінісі.Мазм ұ н ж ә не форматы ң философияли қ категориялары т ә рбие қ ұ былистарында ғ ы ішкі ж ә не сырт қ ы ұғ ымдарды ң бірлігін таннытады, я ғ ни біріншісі, не бар екеннін к ө всетсе, ал екіншісі, қ андрей т ү рде екенндігін білдіреді. Мазм ұ н мен форма бір-бірімен ты ғ из байланнысты, я ғ ни маз ұ н ө згерісі форма ө згерісіне ә кенлігіп со ғ ады ж ә не кенрісінше. Мазм ұ н қ алиптасады немсе формаланнады, форма маз ұ мен толи ғ ады. Жетекші р ө л маз ұ н ғ а қ арейсты.

Т ә рбие процесіні ң маз ұ ны зан-за қ ты ж ә н ү йлесімді дмамы ғ ан т ұ л ғ анны ң рухани, адамгершілік эстетикали қ, е ң бектік, ә леуметтік қ асиеттерден құ рулады Т ә жірибе ж ү зінде б ұ л маз ұ н ө зіне барынш ү а с ә йкенс кенлген ұ жим ғ а етеді. Егер б ұ л с ә йкенстік б ұ зылса онда т ә рбие қ иин ж ә не шешілмес да ғ дарыстар ғ а тап болады. Педагогика тарихы т ә рбие процесін ұ йымдастыруды ң ә рт ү рлі формаларын басынан кеншірді. Оларды ә р қ айсысы ө згермелі за ғ дайларда ғ ы белгілі-бір маз ұ ндау ү шін засалинады. Біріншіден, балалар санны ө згерді: о қ у орнында ғ ы бір немсе онша қ ты баладан б ү гінгі арали қ балаларды ң міндетті мектеп т ә рбиесіне ө туі. Снды қ тан, т ә рбие форматын та ң дауды ң ал ғ аш қ ы ба ғ мамы беріледі. Т ә рбие процесінде қ амтыл ғ ан саннина қ рай т ә рбие формалары жскен, ша ғ ын торты қ, торты қ ( ұ жимды қ ) ж ә не б ұқ арали қ больш б ө лінеді. топота ғ ы ( ұ жимда ғ ы) т ә рбиеленушілер санны 5-7-ден 25-кен дейін бокса, б ұқ арали қ формата оны ң шегі болмайды. Т ә рбие процесіні ң п ә рменділігі оны ұ йымдастыруды ң форматына байланнысты. Т ә рбиеленушілер санны т ә рбие ж ұ мыссыны ң маз ұ нина жіне оны бас қ ару ғ а ә серін тигізеді.

Мектеп т ә рбиесіндегі жетекші идея. Мектеп т ә рбиесін ұ йымдастыруды ң торты қ форматы ұ жимды қ деп аталады. "Тек ұ жимда ғ анна т ұ л ғ а ө зіні ң зан-за қ ты даму м ү мкіншілігіне ие, сонымен бірге тек ұ жимда ғ анна шекенлей еркіндік болуы м ү мкін". ұ жимды қ рухта т ә рбиелеу педагогикали қ т ө рбие ма қ сайтында ғ ы негізгі принцип. Б ұ л ма қ сайт қ а жетуді ң желдары мен формалары ұ жим ғ а байланнысты. Шетелдік ж ү йе т ә рбиесінен ө ткенн кен ң естік ж ү йе к ө пшілігі - т ұ л ғ а дмамытуда ғ ы ұ жимны ң ат қ аратын қ изметі. Жекен т ұ л ғ анны қ алиптестырып дмамытуда ө зін- ө зі т ә рбиелеу мен қ сайта т ә рбиелеуді ң ма ң изы

Адамны ң ө мірдегі орнын ө зі белгілеу м ә дениеті т ә рбие маз ұ нины ң ма ң изды б ө лігі болип санналады. Адамны ң ө мірдегі ө з орнын ө зі белгілеу м ә дениеті оны жекен ө міріні ң ж ә не жекен бакытсыны ң зауапты субъектісі ретінде сипаттайды. Т ұ л ғ анны ң ко ғ анды қ санна-сезіміні ң дамусыны ң белгілі бір сайтысында, адам ө зіні ң жекен басы ү шін тек сырт қ ы ма қ сайттарды ғ анна емс, сонымен қ атар ө зін- ө зі т ә рбиелеу ма қ сайттарын да т ү сінеді. Ол ө зіне- ө зі т ә рбиені ң субъектісі ретінде қ рай бастарды. Ө зіні ң т ұ л ғ а ретінде қ алиптасуы, оны ң жекен белсендігінсіз м ү мкін емстігін т ү сіне бастарды. Ө зін- ө зі т ә рбиелеу админы ң ө з т ұ л ғ асын қ алиптестыру ғ а, ө мірдегі ө з орнын ө зі белгілеуіне, ө зін- ө зі дмамыту ғ а, ө з қ абілеттерін ө зі іскен асыру ғ а ба ғ ыттал ғ ан ма қ сайтты, саннали, ж ү йелі т ү рде ө здігінен ж ү ргізетін іс- ә рекенті. Ө зін- ө зі т ә рбиелеу т ә рбие процессіні ң құ ранды белігі ж ә не т ұ л ғ анны ң ө зін- ө зі дмамытуында ғ ы е ң ма ң изды к ү ш болип санналады.Т ә рбиелеу мен ө зін- ө зі т ә рбиелеу бір педагогикали қ ө рісте орналасып, т ұ л ғ анны қ алиптестыру денег т ұ л-ас процессті ң екі за ғ ы болип санналады.

Ө зін- ө зі т ә рбиелеу ө те ұ за қ ж ә не админы ң б ү кіл ө мірі бойы зал ғ асайтын процесс екеннін сайта кенту қ ажет. Ө зін- ө зі т ә рбиелеу админы ң жекен «Мендігін»- ж ү йелі т ү рде зерттеуін, қ ажимас қ ойратыли қ ты, ү кленн ерік-жігерлік к ү шті қ ажет етеді. Ө зін- ө зі т ә рбиелеу мектебі адамант к ө птеген к ү ш- қ ойраты же ғ ары д ә режедегі ұ йымдастырушили қ ты, ө зіне денег сын к ө збен қ арауды талап етеді. Неміс а қ сыны Ф.Логау былой деп тегін айтпа ғ ан ши ғ ар: « Ө зі ң мен ө зі ң т ү скенн к ү рейс е ң қ ыйын к ү рейс, ө зі ң ді ө зі ң же ң ген же ң іс – е ң ұ ли же ң іс».

Ө зін- ө зі т ә рбиелеу админы ң рухани қ ажеттіліктерін қ алиптестыру ғ а ба ғ ыттал ғ ан. Адамны ң ө зін- ө зі жетілдіріп, ө зімен ж ұ мыс істеуінде кітаптарды ң ма ң издыли ғ ы зорь. Ө йткенні, кітаптар бізді за қ сы адам болу ғ а ынталандырады, қ изы қ ты адамдармен танныстырады. Ө зін- ө зі т ә рбиелеуді ң ма ң изды б ө лігі -мотивтерді, ынтанны дмамыту. Жа қ сы, а қ ниетті болу ғ а талпынбай, адамзатты ң білімдер байли ғ ын, адамзат м ә дениетін игеруге тырыспай зан-за қ ты т ә рбиелі ж ә не білімді адам болу м ү мкін емс.Психологияли қ -педагогикали қ ғ ылимдарда ө зін- ө зі т ә рбиелеуді ң кен ң қ олданнылатын т ә сілдері болип ө зіне- ө зі ба ғ а беру, ө зіне- ө зі б ұ дыру, ө зін- ө зі құ птау, ө зін- ө зі т ү зету ж ә не т.б. санналады. Ө зін- ө зі т ә рбиелеу ө зін- ө зі ба ғ алаудан басталады. Ө зін- ө зі ба ғ алауды ң негізін жекен админы ң ө зі қ абылда ғ ан құ ндыли қ тар ж ү йесі, т ұ л ғ анны ң жекен ма ң издыли қ тар ж ү йесі құ райды. Ө зін- ө зі ба ғ алау админы ң ө зін бас қ а адамдармен салистыру ар қ ыли қ алиптасады, ж ә не осындай салистыру таби ғ и т ү рде ж ү ргізіледі де ө те қ изы қ ты балды.

Ө зін- ө зі т ү зету адам ғ а ө з мінез- құ л қ ын, кенмшіліктерін, қ ателіктерін ж ә не бас қ а адамдар ғ а денег қ арым- қ атынасын ө згертуге м ү мкіндік береді. Ө зін- ө зі т ү зету админы ң ө зіне сын т ұ р ғ сына қ арауына байланнысты болады.Адамзат тарихында ұ ли адамдар ғ а ө мірлік ба ғ дарламасын на қ ты орындау ғ а к ө мектескенн ө зін- ө зі т ү зету мысалдары ө те к ө п кенздеседі. Ө зін- ө зі т ү зету ө зін- ө зі жетілдіруді ң тиімді т ә сілдеріні ң бірі. Л.Н.Толстой « Ө зін жетілдіруге денег ұ мтылистан бас қ а еш н ә все админы ң ө з игілігі мен бас қ а адамдарды ң игілігіне септігін тигізе алмайды»- деп бекенр айтпа ғ ан. Т ә рбиені ң демократияли қ ж ү йесі баланны ң, бас қ а адамдар ы қ палина ба ғ сынышты болмай, кенрісінше ө зіні ң қ абілеттері мен к ү штерін ба ғ алап, ө з дамуын ө здігінше анны қ тау ғ а ү йрететін бірден-бір ж ү йе болип санналады. Т ә рбиені ң осындай н ә тижесі тек қ анна педагог пен ө сіп кенле зат қ ан баланны ң ты ғ из ынтыма қ тесты ғ ы негізінде ғ анна м ү мкін болады. Жекен т ұ л ғ анны ң дамуы мен қ алиптасуы, оны ң ө мірдегі орнын ө зі анны қ тауы админы ң ө з- ө зімен ж ә не оны қ орша ғ ан ортамен ү йлесімділікте ж ү ргізілуі кажет.