А ЗОТ Ж Ә НЕ А ЛТЫН АЙНАЛЫМЫ Орсында ғ ан: Рахимбаев А.Р Тексерген: Оразбаев А.Е

А ЗОТ Азот ( гр. ázōos – тіршіліксіз) химиялы қ элемент – т ү ссіз, иіссіз, д ә мсіз – суда аз еритін газ. Б ұ л элемент амин қ ыш қ ылдарсыны ң амидтерді ң а қ уыздарды ң -нуклейін қ ыш қ ылдарсыны ң - нуклеотидтерді ң ж ә не ө мірде ө те ма ң езды бас қ ада к ө птеген органикалы қ қ оспаларды ң құ романы енеді. N – элементтерді ң период ты ж ү йесіні ң V тобсында ғ ы химиялы қ элемент, реттік н ө мірі – 7, атом салма ғ ы – Таби ғ ата екі изотопы кездеседі: 14 N (99.635%), 15 N (0.365%).

Азотты 1772 жилы а ғ ылшсын ғ алыми Даниэль Резерфорд аш қ ан. Жер қ ыртыссында ғ ы азоты ң м ө лшері 0.03%.. Азотты ң уада ғ ы салма қ ү лесі 75.6%, к ө лем ү лесі 78.1%. Жер қ ыртыссыны ң 1 т масса ссына 1 кг азоттан келеді, ә рі ол бейорганикалы қ ж ә не органикалы қ қ оссилыстар к ү йінде кездеседі. Қ айнау температурасы – 196 °C, қ ату температурасы – 210 °C. Азотты ң суда ерігіштігі оттекті ң ерігігтігінен т ө мен. Ауадан аздап же ң іл болады

Ф ИЗИКАЛЫ Қ Қ АСИЕТІ Азот к ө лемі бойсынша уаны ң 78%-сын құ райды. Ол - т ү ссіз, иіссіз, суда нашар еритін, абадан с ә л ғ она же ң іл, зануды қ олдамайтсын, тсыныс алу ғ а зарамсыз газ. Ауада ғ ы 1 л азот газсыны ң массы 1,25 г. Азот -196°С-та с ұ йылады, -210°С- та қ атады ( қ ар тексте).

Қ Ұ РЫЛЫСЫ Азот молекулассында екі азот атомы ө зара ү ш еселі байланыспен байланыс қ ан, сонды қ тан оны ң химиялы қ, белсенділігі т ө мен газ. Ол тіпті уада ғ ы к ү шті тосты қ тыр ғ ыш оттегімен де ә рекеттеспейді, біра қ найза ғ ай отсында мсына реакция ж ү реді: N 2 + О 2 = 2NO Азотты ң ма ң езды қ оссилыстары селитралар: NaNО 3 (чили селитрасы), KNO 3 ( ү нді селитрасы). Топыра қ та нитратар к ү йінде кездеседі. Ө сімдік пен зануарлар а ғ зассында ма ң езды р ө л ат қ арады.

А ЗОТТЫ Ң ТАБИ Ғ АТТА Ғ Ы АЙНАЛЫМЫ Азот таби ғ ата ө те к ө п тара ғ ан элементті ң бірі болып есептеледі. Жер бетіндегі оны ң негізгі т ү рлері литосферада ғ ы байланыс қ ан ж ә не атмосферада ғ ы молекулалы қ азот. Атмосферада ғ ы бос азоты ө сімдіктер ө здігінен сі ң іре алмайды. Органикалы қ затар шірігенде хонда ғ ы азоты ң біраз б ө лігі аммиак қ а айналлоды. Топыра қ та ғ ы нитрлеуші бактерияларды ң к ө мегімен сол аммиак азот қ ыш қ ылсына дейін тосты ғ ады. Ө з кезегінде топора қ та ғ ы карбонатар СаС03 қ ыш қ ылмен реакция ғ а т ү сіп, нитрат қ а айналлоды да ө сімдікке сі ң еді. Шіру процесі кезінде азоты ң біраз б ө лігі атмосфера ғ а бос к ү йінде б ө лініп отрады. Ауада ғ ы бос азот та т ү рлі себептермен толы қ тырсилып отрады. Мысалы, а ғ аш, шимтезек таск ө мірді за ққ панда, органикалы қ затар шірігенде, атмосфера ғ а азот б ө лінеді. Топыра қ та тіршілік ететін кейбір бактериялар да уа жетіспейтін за ғ да-да нитратардан оттекті ө зіне тартып, атмосфера ғ а бос азот б ө леді. Осы процестер н ә тижесінде таби ғ ата ү здіксіз азот айналыми ж ү ріп отрады.

А ЗОТТЫ Ң ТАБИ Ғ АТТА Ғ Ы АЙНАЛЫМЫ

А ЛТЫН Алтсын (лат. Aurum, Au ) элементтерді период ты ж ү йесіні ң I-тобсында ғ ы химиялы қ элемент, асыл металдарды ң бірі. Реттік н ө мірі 79, атом массы 196, 967, бал қ у температурасы 1063 ْ °С, қ айнау температурасы 2947°С. Алтсын кені мол кездесетін ТМД займа қ тары: Орал таулары, Алыс шетелдерде Аляскада, Колорадода (А Қ Ш), Африкада, Австралияда т. б. к ө п бар. К ү місті ң бактерицидтік қ асиетін арттырады. А ғ зада ғ ы иммунды қ процесті қ алыпты етеді. К ө не Грекия мен Римде алтсынды (пластинкаларсын) ауыз ғ а салып, тема қ ауруларсын емдеген екен. Схондай-а қ қ азіргі медицинада да алтсын қ оспалары ке ң інен қ олданылады.

Қ АСИЕТТЕРІ Таза алтсын сары т ү сті, со ғ ыл ғ ыш ж ә не созыв ғ ыш металл, химиялы қ инертті элемент. Сырт қ ы органы ң химиялы қ ә серіне аса т ө зімді. Оттек, суток, азот, ж ә не к ө міртекпен тікелей қ осылмайды. Алтсын ғ а сілтілер ж ә не жеке қ ыш қ ылдар ә сер етпейді. Кентастардсын алтсынды ұ са қ тау, байыту ж ә не цианиды натрий ерітіндісімен өң дэу ар қ силы аллоды. Алтсынмен бас қ а металдарды ң бетін залатады, ә шекей б ұ йымдар засайды. Туар ө ндіруде, суда-сайты қ та бас қ а затарды ң б ә ріні ң нар қ ы алтсынмен ба ғ алонады

А ЛТЫН АЙНАЛЫМЫ Микроорганизмдерді ң синергетикалы қ белсенділігі мен экзогендік факторларды ң к ө рінісі ар қ ассында, жер бетіндегі алтсынды оны ң бетіне, схондай-а қ биосфера ғ а ж ә не гидросфера ғ а т ү седі. Жер асты сулары еритін к ү рделі қ оссилыстар т ү рінде ж ә не коллоидты қ ныспандар т ү рінде тасымалдонады. Ол топора қ тарда қ оныс аударады, ал жердин ол ө сімдіктерге кіреді. Ол ө сімдіктермен қ оректенген зануарлар, қ орсына алтсын жинайды. Ө мірді то қ тат қ аннан кейін зануарлар мен вегетативті а ғ залар ә рт ү рлі микроорганизмдер қ айтадан алтсын тасымалдау ж ұ мыстарсын бастап, топора ққ а т ү седі. Біра қ ө зен сусында ғ ы барлы қ ерітілген алтсын тірі а ғ залар ғ а кірмейді, оларды ң к ө пшілігі те ң іздер мен м ұ хиттар ғ а ши ғ арылады. Те ң із суларсында алтсын тек еріген к ү где ғ она емс. Оны ң т ү бінде орналасатсын ерімейтін қ оссилыстары т ө менгі ш ұңқ орды ң құ романы кіреді, ты ғ издал ғ ан, цементтелген, қ абатал ғ ан ш ө гінді тау жсыныстарсын қ алыптастырады.

НАЗАРЛАРЫ Ң ЫЗ Ғ А РАХМЕТ!