Toshkent Davlat Iqtisodiyot Universiteti Ozbek tili fanidan Ulug ajdodlarimiz mavzusida Oraliq Nazorat Ishi Bajardi: Abdugofurov M. Kabirov Z. Tekshirdi:Muhitdinova M. Toshkent 2018

Reja: 1.Buyuk ajdodlarimiz 2.Mirzo Ulugbek 3.Yakun

Buyuk ajdodlarimiz Butun dunyoda buyuk ajdodlarimizning sonmas dahosiga hurmat-ehtirom, ularning boy ilmiy merosini organishga qiziqish hamisha yuqori bolgan. Xorijiy mamlakatlarda ularning hayoti va faoliyati haqida ilmiy va badiiy asarlar yaratilgan, ulug ajdodlarimiz xotirasiga yodgorliklar barpo etilgan. Mustaqillik yillarida bu qiziqish yanada ortdi. Mamlakatimizda xalqaro ilmiy- madaniy hamkorlik keng yolga qoyildi, ushbu mavzuga bagishlagan yirik ilmiy anjumanlar tashkil etildi. Buyuk olim va mutafakkirlarimiz, qadimiy shaharlarimizning yubileylari xalqaro miqyosda nishonlandi. Prezidentimiz rahnamoligida ulug allomalarimiz, aziz-avliyolarimiz qadamjolari obod etilmoqda. Milliy manaviy merosni tiklash va asrab-avaylash, ilm-fan va talimni rivojlantirishga alohida etibor qaratilmoqda. Samarqand shahrida otkaziladigan xalqaro ilmiy konferensiya ana shu yuksak etibor, buyuk ajdodlarimiz ilmiy merosiga hurmat va qiziqish tobora oshib borayotganiga yorqin dalildir. Sharq va Garbni ozaro boglagan, Buyuk ipak yolidagi turli sivilizatsiyalar tutashadigan muhim chorraha sanalgan yurtimiz azaldan olimu ulamolari, fozilu fuzalolari bilan dovruq qozongan. Ona zaminimizda tugilib, kamolga yetgan ulug allomalar jahon sivilizatsiyasiga ulkan hissa qoshganlar.

Buyuk bobolarimiz tafakkuri va dahosi mahsuli bolgan minglab asarlar, tarix, adabiyot, sanat, axloq, falsafa, tibbiyot, matematika, kimyo, astronomiya, memorlik va boshqa sohalarga oid noyob qolyozmalar bizning bebaho manaviy boyligimizdir. Prezidentimiz tabiri bilan aytganda, bunday boy merosga ega bolgan xalq dunyoda kamdan-kam topiladi. Onlik sanoq sistemasini, algoritm va algebra tushunchalarini dunyoda birinchi bolib ilm-fan sohasiga joriy etgan Muhammad Muso Xorazmiy, qomusiy olimlar Ahmad Fargoniy, Abu Rayhon Beruniy, tibbiyot ilmining asoschisi Abu Ali ibn Sino, arab tili grammatikasini mukammal tarzda ishlab chiqqan Mahmud Zamahshariy, ozida mingdan ziyod yulduzlar harakatini jamlagan astronomik jadval yaratgan Mirzo Ulugbek singari ulug mutafakkirlarimiz bilan haqli ravishda faxrlanamiz. Bunday yuksak iftixor tuygusi bizni hech kimdan kam bolmagan xalq sifatida faxr bilan yashashga, ajdodlarga munosib avlod bolishga davat etadi.

Orta asrlar Sharq allomalari va mutafakkirlarining tarixiy merosi, uning zamonaviy sivilizatsiya rivojidagi roli va ahamiyati mavzusidagi xalqaro ilmiy konferensiyaning Samarqand shahrida otkazilishi bejiz emas. Zero, afsonaviy Sharq timsoli Samarqand – jahon sivilizatsiyasining qadimiy ochoqlaridan biri, yuzlab alloma va mutafakkirlar yashab ijod qilgan boy tarixiy va madaniy merosga ega shahar. Bu yerdagi obidalar, madaniy yodgorliklar ajdodlarimiz dahosidan, olis va buyuk otmishdan sozlaydi. Samarqandning gozal va solim tabiati, qadimiy va zamonaviy inshootlari har qanday odamni oziga maftun etadi.

Temuriylar sulolasi Movarrounnahr Amir Temur ( ) Shohruh ( ) Mirzo Ulug'bek ( ) Bobur ( ) Maxmud ( ) Abu Said ( ) Yadigor Mohammad ( ) Husayn Boyqaro ( ) Badi O`z-Zamon (1506) Temuriylar sulolasida Mirzo Ulugbek

Mirzo Ulugbek Mirzo Ulug'bek o'n beshinchi asrning avlodi, Amir Temurning sevimli nabirasi va Shohrux Mirzoning o'g'li, asl ismi Muhammad Tarag'aydir. Yoshligidan uni "Ulug'bek" deb atashgan va yosh shahzoda keyinchalik mashhur bo'lgan. Xat- savod, diniy va dunyoviy ilmlarning asoslari yosh Muhammad Tarag'ayga begona emas edi. U Buyuk Yulduz bilimdoni va riyoziydon bo'lgan, Qur'on Karimni yoddan bilgan. Ulug'bekning onasi Gavharshod begim ham, Temur Saroyida ham o'z qahramonining buyuk qizi Saroymulk xonim tarbiyasiga topshirilgan. 3-4 yoshlaridayoq shayx Orif Ozariy uni murabbiy qilib tayinlanadi. U yoshligi ko'pincha O'rta Sharq va Hindistonda o'tkazildi. Amir Temur o'limidan keyin Samarqand, ya'ni Qo'shgoriy Mahmudga ko'ra Samarqandda joylashgan. Keyinchalik Otasi Shohrux Mirzo Xirotni boshliqni o'z davlati deb atadi, Ulug'bekning o'n olti yoshida Samarqandda 1409 yilda, 1411 yilda esa Movarounnahr xonliklarining erkin hukumdori bo'lgan.

Hukmdorlik yillari Temur vafotidan keyin temuriylar o'rtasida hokimiyat uchun jang avj bo'ldi. Kurashlar natijasida Xuroson va Movarounnahrda ikki mustaqil davlat yuzaga keldi yilda Samarqandda Movarounnahrga hukmronlik qilgan Ulug'bek markazi boshqariladi. Ulug'bek bobosi kabi harbiy yurishlar qilmadi. Shermuhammadxonni 1425 yilda mag'lubiyatga uchratgan, 1427 yilda Barokxonni mag'lubiyatga uchratgan, 20 yil davomida harbiy yurish amalga oshmagan. Me'morchilik ishlari Samarqandda Mirzo Ulug'bek davrida gullab-yashnadi. Buxoroda 1417 yil, Samarqandda 1420 yilda, G'ijduvonda 1433 yilda madrasa qurildi. Marv shahrida xayriya muassasalari qurildi. Bibixonim masjidi, Amir Temur maqbarasi, Shohi Zinda ansambli qurilishlari nihoyasiga yetdi. Shuningdek, Ulug'bek karvonsaroyi, tim, chorsu, hammom kabi ko'plab jamoat binolari barpo etilgan. Samarqandda XV asr me'morchiligi nodir namunalari bo'lgan Ulug'bek rasadxonasidir. Bu bino Ulug'bek tumani yillarda Ko'hak tepaligida qurilgan.

Ilmiy-madaniy merosi Ulug'bek ilm-fan olamida taniqli astronom. Bu borada u eng katta ishni amalga oshirgan "astronomik jadval" deb nomlangan " Ziji jadidi ko'ragoniy ". Ulug'bek tibbiyot va musiqa bilan qiziqqan, she'rlar ham yozgan.Alisher Navoiyning "Majolis un-nafosi" asarida uning she'rlaridan namunalar keltirilgan. Olimdan bizga 4 ta asar qoldirildi: 1) "Ziji jadidi Ko'ragoniy" - astronomiya; 2) "Bir daraja sinusini aniqlash to'g'risida risola" - matematikaga oid; 3) "Risoloy Ulug'bek" - yulduzlarga bag'ishlangan; 4) "Tarixi arba 'ulus" (To'rt xalq tarixi) - tarixga oid.

Astronomiya (Yulduzlar bilimi) U 1437 yil - " Ziji sultoni " nomli 994 yulduz to'plamini yaratgan, hozirgi kunda u yulduzlar bilimi sohasida dunyoning eng buyuk asarlaridan biri sanaladi. Ushbu asar 1665 yilda Oksfordda Tomas Hyde tomonidan, 1843 yilda Fransiyaning Bailly tumanida va 1917 yilda Eduard Ball Knobel tomonidan tuzilgan. Ulug'bek undan keyin bir yilni 365 kun, 5 soat, 49 daqiqa va 15 sonya belgilagan. Sonugo hisobida faqat 25 soniya xato qildi. Undan boshqa Ulug'bek er yuzini oralik kajligini daraja deb belgilagan va u yuz yillar bo'yicha eng aniq va aniq o'lchovni aniqlagan. Mirzo Ulug'bek sharafiga SSSRpochta markasi.

Matematika Uchburchaklar bilimida Ulug'bek soya va tanjont gimatlari sekizdan o'nliglik kasr yoki sakkiz xona a'shoryagacha aniq. Ulug'bek davrida ko'plab asarlar arab va fors tillaridan qadimgi o'zbek tiliga tarjima qilingan. U tashkil etuvchi boy kutubxonada dan ortiq kitob mavjud edi. Vafoti Otasi Shohrux Mirzo o'limidan keyin Ulug'bek Balxga yurishdi, chunki Mirzo Alavuddavla ibn Boysunqur Mirzo-Xirotda Temuriylar hukmdorligiga da'vogarlik qilgan edi. Murg'obda bo'lib o'tgan ushbu to'qnashuvda Ulug'bek G'olib bo'lib Hirot tomon Harakat qildi, o'q-dorilar Alauddavlaning akasi Mirzo Abul Qosim Babur Bilan bo'lgan to'qnashuvda mag'lubiyatga uchrashib, Balxga qaytib kelgach O'z o'g'li Abdullatifni fitnasi tufayli 27- sanasida oktyabrning 1449-yilda, ya'ni 55 Yoshida Samarqand yaqinida o'ldirildi. Ulug'bekning yaqinlaridan biri Abdulloh, uni Samarqandning Amir Temur maqbarasi ziyoratgohiga olib keldi yilda Yulduzshunoslari Yoxann Heinrich von Mädler oyda bor bo'lgan kraterlardan biri Ulug'bek nomiga qasamyod qildi.

Mirzo Ulug'bek Tavalludi 22-mart, 1394-yil Sultoniya, Ozarbayjon Vafoti 27-oktabr, 1449-yil (55 yoshda) Samarqand yaqinida Istiqomat joylariKo'k saroyi, Samarqand Milliyatturkiy ( o'zbek ) SohasiSiyosat, astronomiya, matematika Mashhur ishlari Ziji jadidi Ko'ragoniy nomli asar, spektral geometriya, trigonometriya