Орында ғ ан : Пернебек. А Тексерген : Қ ауымбаева. Э

Мəдени өсімдіктер жабайы өсімдіктерден тараған. Алғаш адамдар өсімдіктердің жеуге келетін жомістері мен [таймыр] түйнектерін тамаққа пайдаланған. Жабайы өсімдіктердің тұқымдарын жинап, оларды өздері қоныстанған жерлердің айналасына егіп, өсіре бастаған. Өсімдіктер өскен жерлердің топырағын қопсытып, арамшөптерінен тазартқанда, жиі суарғанда олардың жақсы өсетінін, жамістерінің, тұқымдарының, таймыр-жомістерінің əрі үлкен, əрі дəмді болатынын байқаған. Мəдени өсімдіктердің шығу тегі

Бидай – дәнді-дақылдар тобина жататын, көбінэссе біржилдық шөптесін өсімдік. Дәнді-дақылдардың ішіндегі ең басты және ең көп өндірілетін дақыл. Бидайдың 20-ға жуық жабайы және мәдени түрі белгілі.Бидай біздің заманымызға дейінгі жилдары Ежелгі Грекияда өсіріле бастаған. Мысыр мен Қытайда біздің заманымыздан 4000 жил бұрын бидайдан тағамдар жасаған. Адамдар бидайды тек тағам ретінде ғана емес, сонымен қатар емдік қасиеттері үшін де арте замена бағалаған. Бидайдың дәні байлық пен жақсылықтың нышаны ретінде қабылданған, өйткені ол кезде көбіне қолданылған сұлы мен қара бидайға қарағанда, суыққа және құрғақшылыққа төзімсіз бидайдан жақсы өнім алу қиын болған.Мысырсұлы

Екпе сұлы (лат. Avena sativa) – астық тұқымдасының сұлы туыс ына жататын бір жилдық және көп жилдық шөптесін өсімдіктер трусы. Екпе сұлының өзінің үш түрі бар: бар, біржалды түрі (grex. var. orientжайылма түрі (grex. var. diffusae) - гүлшоғырының сыпыртқысы кең жайылған және дәнініңқауызы) - гүлшоғырының сыпыртқысы қысыңқы, дәнінің сыртында қауыз бар, ашық дәнді түрі (grex. var. nudae) - дәнінің қауызы жоқ. Биіктігі см. Сабағы жилтыр, бунақты болып біткен.Жапырағы қандауыр пішіндес, гүлі қос жынысты.Гүлшоғыры - сыпыртқы.Жемісі - түкті дәнек.лат.астықсұлыгүлшоғырыныңдәнініңқауызы Биіктігісм ЖапырағыГүлшоғыры Жемісі Жем өндіру мақсатымен өсірілетін жаздық дақыл, ылғалды жердь жақсы өседі, суыққа төзімді, топырақ тал ғамайды.ылғалды жердьсуыққатопырақ

Жүгері (лат. Zea mays) – астық тұқымдасына жататын бір жилдық дақылдардың бірі.лат.астық Еуропалықтар Оңтістік Американы ашқан кезде «маис» деп аталатын, осы күнгі жүгері дақылдарын кездестірген. Оның алғашқы өкілін Еуропаға Христофор Колумб әкелген. Бұл дана сын Х.Колумб испании короліне сыйға тарту ты. Ал біздің жүгерінің алғаш орныққан жері Молдавия болған. Дала ауылына кең таралуына оның мол өнім, көк балаусаны аса көп беруі де себепші балды. Бір жилдық астық тұқымдас жилылықты сүйетін өсімдік. Дара жынысты, бір үйлі өсімдік. Жүгері С-та қаулап өседі. Аталық гүлшоғыры – собық. Тамыр жүйесі – шашақ, қосалқы таймырлары болады. В,Е дәрімендері, техникалық май, линолеум, желім, жасанды жібек алынады. Азот, фосфор тыңайтқыштары қажет. ЕуропалықтарОңтістік Американы Христофор Колумб МолдавияАзотфосфор

Оңтүстік Қазақстан облысында аса маңызды азық-түліктік дақыл – екпе күріш (лат. Oryza sativa) егіледі. Оның биіктігі 60 – 150 см, бір жилдық өсімдік. Шашақты таймыры болады (70 – 80 см тереңд. дейін кетеді). Осы таймырларында ауа жинап өткізуші ұлпалар – аэренхима демиды. Оңтүстік Қазақстан облысындалат.аэренхима Сабақтың жоғары буын аралығының іші қуыс, төменгі буын аралығының ішінде паренхималық ұлпалар бар. Жапырақ саны сабақ буындары санина сәйкес келеді, бұл күріштің сорттық қасиетін көрсетеді. Сабақтыңпаренхималық ұлпалар Жапырақсабақ Гүлшоғыры – сыпыртқы тәрізді, масағы бір гүлді. Гүлдері екі қабат – жоғары жағында аналық, төменгі жағында аталық гүл орналасады. Күріш өздігінен, кейде айқас тозаңданады. Сортына байланысты вегетациялық кезеңі 90 – 130 күн, жилуды, суды көп қажет етеді. Күрішті егудин 5 – 6 күн бұрын тұқымын күнге қыздырып, 2 тәулік жилы суда жібітеді, тұқымды себя алдында кептіреді.Күріш – негізгі азықтық дақылдардың бірі. Күріш дәнінен спирт, крахмал алынады, сыра дайындаллоды, сабанынан қағаз жасаллоды. Кебегі – мал азығы, одна жоғары запалы май алуға болады. Гүлшоғырысабанынан

Екпе Тары – биікт. 70 – 100 см, сабан сабақты, шашақ таймырлы, жаздық дәнді дақыл. Жылу сүйгіш, қуаңшылыққа, аңызаққа және ыстыққа төзімді, көбіне өздігінен тозаңданады. Уақытымен суарған жағдайда жоғары өнім береді. Вегетацив кезеңі 60 – 120 күн. Тарының дәні өну үшін 8 – 10 o С жилылық қажет. Суыққа төзімсіз болғандықтан Тарыны басқа масақты дақылдарға қарағанда кеш себеді, кеш себілген күнде де жақсы өнім береді. –2 – 3 o С-та қатты зақымданады, –3 o С-тан төмен темп-рада өледі. Құнарлы қара және қоңыр топырақта жақсы өнім береді. Тары үшін бұршақ тұқымдас дақылдар жақсы алғы дақыл бола аллоды. Бір жерге қайталап себілсе, өнімін төмендетеді. Сондықтан тек ауыспалы егіс жүйесінде ғана себя керек, бір егілген жерге тек 4 – 5 жилдан кейін ғана егілуі тиіс. Оны бір жердьн екі өнім алу үшін аңыздық егіске де отырғызуға болады. Себілетін Тары тұқымы тазаланған, сортталған болуы тиіс, майдан, жетілмеген тұқымды себяге болмайды. Тары 5 – 6 см ылғалы бар тереңдікке отырғызылады. Тарының дәндері бір мезгілде пісіп үлгермейді, олд мен оның сыпыртқы тәріздес басының ең ұшында тұрған дәндері, содна кейін төмендегілері пісе бастарды. Төменде орналасқан дәндері пісіп болғанша алғаш піскендері жерге төгіліп қалмауы үшін, олд мен дестеге салып аллоды. Дестелеу кезінде Тары сабағы 12 – 15 см биіктікте орылады. Тары сабанының азықтық запасы бидай сабанынан екі эссе артық, дала шөбімен бірдей. 1 кг Тары сабанында 0,41 азықтық өлшем, 23 г сіңімді протеин болады. Тары жармасының құрамында крахмал (81%), белок (12%), май (3,5%), қант (0,15%) бар, мұндағы ақуыздың мөлшері күріш, қара құмық жармаларынан едәуір көп. Тарының мал азығы ретінде маңызы зорь, құс шаруашылығында жом ретінде пайдаланады. Тарыны өндірумен негізінен Павлодар, Қостанай, Ақтөбе, Батыс Қазақстан, Ақмола облыстары шұғылданады. Елімізде ең көп тараған сорттары – Саратов-3, Саратов-6, Орал-109. Қазақстандағы егіс көлемі 55,5 мың гектар (2002), орташа түсімі гектарынан 7 – 12 центнер. Тарының гектарынан ең жоғары өнімді (201 ц) 1943 жилы Ақтөбе облысында Ойыл ауданында, Құрман ұжымдық шаруашылығында Ш.Берсиевтің звеносы алған (1943). [1]крахмалқант ПавлодарҚостанайАқтөбе [1]