ҚАҚТЫҒЫС ЖӘНЕ ОНЫҢ ТҮРЛЕРІ, ШЫҒУ СЕБЕПТЕРІ

Ғылыми-әдістемелік, педагогикалық- психологиялық әдебиеттерде ғылыми халықаралық термин – конфликтт қазақ тілінде қақтығыс, егэ су, керісу, жанжал, дау-жанжал, тартыс денег мағыналарда жиі қолданылады. Бұл аталған ұғым, түсініктер оқушыларға білім беру, оқыту, үйрету барысында, оларды тұлға ретінде қалыптастыруда, олардың мәдени қарым- қатынасында, мінез-құлқында жиі көрініс табатыны белгілі.

Ғылыми-педагогикалық және психологиялық туындыларға сүйене отырып, қақтығыс (конфликт)тің мынадай түрлерін атауға болады: «тұлғааралық қақтығыстар, отбасындағы (ерлі-зайыптылар) қақтығыстар, басшы-бағынушылар» арасындағы қақтығыстар, әлеуметтік топтар арасындағы қақтығыстар, саяси және мемлекетаралық қақтығыстар және т.б.

Қақтығыс, конфликтт адамдар арасындағы қарым-қатынас психологиясының негізгі бір компоненті болғандықтан сол ұнамсыз қатынастың келіп шығу себе птері, факторлары, жағдайлары, оның түрлері, технологиясы мен механизмі, көріністері, дамуы немсе тежелуі, оларды болдырмау немсе шешімін табу жолдары сияқты мәселелерге жан-жақты тоқталамыз. Мамандық саламызға сайтттт тұлғааралық қақтығыстар мәселесі терең де жан-жақты қамтылады. Басшылар мен оған бағынушылар арасындағы өзара қарым-қатынас ғылымда да, практика да да өзекті мәселе. Мұнда басқарудың стилі, басшиның абыройы, сый-құрметі, ұжымда социал-психологиялық жағдай- климат жасау мәселелері үлкен мәнге ие.

Басшы мен бағынушы арасындағы қақтығыс себе птері 2 түрге бөлінеді. объектив субъектов

Объектив себе птер: Қатынастың субординациялық характері функциональды және тұлғалық қатынас арасындағы қарама-қайшылық әрқашан да қақтығыс тудырады; «Адам-адам» жүйесіндегі қызмет те табиғатында қақтығыссыз емс; «Тікелей басшы-бағынушы» арасында әрқашан да қақтығыс бар; Борыш, құқық пен міндет тең болуы қажет; Басшиның сезім және профессиональдық жағдайда бейімделгенінің күрделілігі және т.б.

Субъектив себе птер: Басқарушыға тән себе птер: дұрыс басқара алмау, мамандықтың төмендігі, еңбек стимулын ұйымдастыра алмау т.б; Тұлғалық себе птер: қатынас жасау мәдениеті төмендігі, өз міндетін шин ықыласпен орындамау, бастыққа жағымпаздану, жеке психологиялық ерекшеліктері және бастық пен бағынушылар келіспеушілігі (қарсы колу, эмоциялық тұрақсыздық, күйіп-пісу, өзін жоғары ұстау, кейбір мінез-құлыптарының ұнамсыздығы және т.б.); Қақтығыстың тұлғалық себе птері, олардың жеке психологиялық ерекшеліктерімен байланысты (екі тұлға арасындағы).

Ол себе птер төмендегідей: Өзгенің мінез-құлқын, қимыл-әрекетін төзімсіз деп бағалау; Социал-психологиялық қабілет-мүмкіндіктерінің төмен деңгейде болуы; Психологиялық тұрақтылықтың жетіспеуі; Басқаларды сыйлау, құрметтеу қабілетінің жетіспеуі (эмпатияның нашар дамуы); Өзін өзгеден жоғары деңгейде санау, есептеу, сынақ нәтижесінде өзгелерді жоғары кемсіту, крикету, жоғары талаптар қою; Темпераменттің холерик типі қасиеттерінің болуы және т.б.

Қақтығыстардың келіп шығуы және дамуы 4 топ факторлар мен себе птерге негізделеді. Олар: Объективтік ұйымдастыру-басқару тұрмыстық-психологиялық жеке тұлғалық

I) Қақтығыстың объективтік себе птеріне адамдардың тұрмыстық жағдайдағы өзара қимыл-әрекеттері, яғни олардың қызығу, көзқарас, пікір, ұстанымдардың қақтығысуы жатады. Объектив себе птері қақтығыстық жағдайды тудырады. Ал субъектов себе птер қақтығыс мүшелерінің (оппонеттер) жеке психологиялық ерекшеліктермен байланысты, яғни қақтығыс тудыратын, сол қақтығыс арқылы объектив қайшылықтарды шешуге бағытталған жеке психологиялық қасиеттерімен ерекшелінеді. Әрқандай ситуация (жағдайда) оны қақтығыспен және қақтығыссыз шешуге мүмкіндік болады.

II). Қақтығыстың ұйымдастыру – басқару себе птеріне – ұжымдар, ұйымдар және топтар құрылуымен, дамуымен және қызметімен байланысты болған жағдайлар жатады. 4 түрлі себе птерді көрсетуге болады. Олар: Құрылымдық-ұйымдастыру – яғни ұйымның құрылымының сол еңбек түріне сайтттт келмеуі. Ұйымның құрылымының мақсат-міндеті талаптарға сайтттт болуы қажет. Кері жағдайда ондағы жеке тұлғалар (басшылар және топтар арасындағы қақтығыс күшейе түседі. Жалпы өнім төмендейді. Сондықтан да ұйымның құрылымын жасауда, жобалауда олқылыққа жол бермеу қажет. Ұйымдағы тапсырма, міндеттер анық, шеберлікпен ұйымдастырылмаса қақтығыс, қиыншылықтар малая түседі.

Функциональдық-ұйымдастырушылық ұйымының сыртқы ортамен тиімді функциональдық байланыстары төменденегде, ұйым ішіндегі бөлімдер мен жеке құрылымдар арасындағы байланыс бұзылғанда, жеке жұмысшылар арасындағы сыйластық, түсінушілік төменденегде қақтығыстарға себеп болады. Жеке тұлғалық-функциональдық – лауазымдағы қызметке, басшылардың өз мамандығына, адамдық, моральдық қасиеттерімен сайтттт келмеу себебі: Мұндай ұжымда бастық пен қызметкер, мамандар, жұмысшылар арасында қақтығыстық болуы сөзсіз. Ситуациялық-басқарушылық – ұйым басшысы, оған бағынушылар тарапынан қате шешім мен қаулылардың қабылдаыуына байланысты қақтығыстар себебі. Басшиның орынсыз шешімі оған мойынсынушылардың наразылығын тудырады.