АБАЙ ҚҰ НАНБАЙ Ұ ЛЫ

ШЫ Ғ АРМАШЫЛЫ Ғ Ы Абай өлең жазуды 10 ужасында («Кім кен деп келіп ем түйе қуған...») бастаған. Одан басқа ертеректе жазылған өлеңдері «Йузи-рәушән», екіншісі «Физули, Шәмси». «Сап, сап, көңілім», «Шәріпке», «Абралыға», «Жақсылыққа», «Кең жайлау» өлеңдері жылдар аралығында жазылған. Ақындық қуатын танытқан үлкен шығармасы «Қансонарда» 1882 ж. жазылған. Алайда ужасы қырыққа келгеннен кейін ғана көркем әдебиетке шындап ықылас қойып, көзқарасы қальпытасып, сөз өнерінің халық санасына тигізер ықпалын түсінеді. Шығармалары үш жүйемен өрбиді: бірі өз жанынан шығарған төл өлеңдері; екіншісі ғақлия (немсе Абайдың қара сөздері) деп аталатын прозасы; үшіншісі өзге тілдерден, әсіресе орысшадан аударған өлеңдері.Физули, Шәмси»Сап, сап, көңілім»Шәріпке»Абралыға»Жақсылыққа»Кең жайлау»Қансонарда»Абайдың қара сөздері Абай өлеңдері түгел дерлік лирика дан құралады, поэма жанры на көп бой ұрмағаны байқалады. Қысқа өлеңдерінде табиғат бейнесін, адамдар портретін жасауға, ішкі-сыртқы қылық-қасиеттерін, мінез-бітімдерін айқын суреттермен көрсетуге өте шибер. Қай өлеңінен де қазақ жерінің, қазақтың ұлттық сипатының ерекшеліктері көрініп тұрады. Ислам діні тараған Шығыс елдерінің әдебиетімен жақсы танысу арқылы өзінің шиберлік шалымын одна әрі шыңдайды. Шығыстың екі хикаясын «Масғұт» және «Ескендір» денег атпен өлеңге айналлодырады. Ислам дініне өзінше шенген діни тайным жайындағы философиялық көзқарастарын да өлеңмен жеткізеді. Абайдың дүниетанудағы көзқарасы XIX ғасырдың екінші жартысында Қазақ халқының экономикасы мен ой-пікірінің алға ұмтылу бағытта даму ықпалымен қальпытасты. Дүниетану жолында сары-орыстың төңкерісшіл демократтарының шығармаларын оқып, өз дәуірінің аллодыңғы қатарлы ой-пікірін қорытып, басқаларға қазақ өміріндегі аса маңызды мәселелерді түсіндіруге қолданады. Дүниетану өңірінде екі қасиеттің сезім мен қыйсынның, түйсік пен ақылдың қатынасын таразылайды. Сондықтан да: «Ақыл сенбей сенбеңіз, Бір іске кез келсеңіз» деп жазады.лирика данпоэма жанры на Ислам дініне Кез келген халықтың тарих сахнасына шығуы жүйеге бейімделген біртектес өмір салттың ғана нәтижесі емс, сонымен бірге қасиеттік деп саналатын- арман-аңсардың (идеал) да біртұтастығына айғақ. Олай бокса Абай сынының тәлкегіне түскен еріншектік, дарақылық, жалқаулық, күншілдік, өтірікшілік, өсекшілдік, мақтаншақтық, жағымпаздық, жікшілдік сияқты қасиеттер қазақ баласының кейбірінің бойындағы туа біткен кемшілік емс, сол Абай өмір сүрген қоғамдағы саяси әлеуметтік қатынастардың нәтижесі кеніне ден қою қажет. Сонда, Абай бұрынғы бабаларымыздың бойынан көрген «кемшіліктерді» себеп ретінде емс, сол замандағы саяси-әлеуметтік қатынастардың салдары ретінде қарастыруға жол ашқан.

Қ АРА С Ө ЗДЕРІ Абайдың көркемдік, әлеуметтік гуманистік және дінге көзқарастары терең білінген еңбегі - қара сөздері. Абайдың қара сөздері (Ғақлия) - ұлы ақынның сөз өнеріндегі көркемдік қуатын, философиядағы даналық дүниетайнымын даралап көрсететін классикалық стиль де жазылған прозалық шығармасы. Жалпы саны қырық бес бөлек шығармадан тұратын Абайдың қара сөздері тақырыбы жағынан бір бағытта жазылмаған, әр алуан. Оның ялты-жеті үлгісі қысқа бокса, қайсыбіреуі мазмұн, тақырып жағынан өзгешелеу, ауқымды болып келеді. Абай өзінің қара сөздерінде шығарманың ажарына ғана назар аударып қоймай, оның тереңдігіне, логикалық мәніне зорь салған. Абайдың философиядағы АбайдыңАбай Сөйтіп көркемдік шиберлік пен ғылыми зерделік арқылы көркемдік сана мен философиялық бананы ұштастырады. Абайдың қара сөздеріндегі гуманистік, ағартушылық, әлеуметтік ойлары дін туралы пікірлерімен бірігіп, тұтас бір қазақ халқының философиялық концепция сын құрайды. Абайдың кара сөздері сендай-ақ жалпы адамзат баласына ортақ асыл сөзге айналлоды.философиялықАбайдыңдін Абайдың Оның қара сөздерінің бірнешеуі ең алғаш 1918 ж. Семейде шыққан "Абай" журналында жарық көрді. Кейіннен, Абайдың қара сөздері орыс, қытай, француз, т.б. көптеген әлем тілдеріне аударылды.1918Семейдеорысқытайфранцуз

ДІНГЕ К Ө З Қ АРАСЫ Абайдың дінге көзқарасын бағалап, тұжырымдауда екі түрлі қате пікір орын альпы келді. Кейбір зерттеушілер Абай «ислам дінінің қазақ ішінен шыққан өкілі» деп келсе, екінші бір зерттеушілер Абайдың дін туралы ойлары ақын шығармашылығының әлсіз, кертартпа жағы деп түсіндіреді. Алғашқы пікір Абайға тағылған жала бокса, соңғысы - ақынның дін туралы түсініктеріне тарихи, диалектикалық тұрғыдан қарамай, тұрпайы социологияға бас июдің салдарынан туған болжам. Абайдың дін туралы толғамдарын дұрыс түсініп, бағалау оған тарихи тұрғыдан қарауды талап етеді. Абай заманында қазақ даласында қос дінділік орын аллоды, ресми өмірде ислам діні үстемдік еткенімен, күнделікті тіршілікте шаманизмдік түйсіктер мен түсініктер босым балды. Қос дінділік қазақ халқының сол кезеңдегі наным-сенімі мен дүниетайнымынан айқын байқалады. Шаманизмдегі негізгі категория-«Тәңірі», исламдағы - «Алла» қазаққа тән ұғымдар. Шаманизмде тәңірінің, аруақтардың адамдармен ұштастырушы «жын» бокса, исламда Алланың адамдармен байланыстырушысы «періштелер» деп саналлоды. Қазақтың күнделікті өміріңде шаманизмнің өкілі, іс жүргізушісі - жын шақыратын бақсылар, ал ислам дінінде - өздерін пайғамбардың ұрпақтары санайтын қожалар балды. Абай «Біраз сөз қазақтың түбі қайдан шыққаны туралы» еңбегінде қазақ жерінде ислам дінінің қалай тарағандығын және оның шаманизме байланысын арнайы талдайды.қазақислам дінішаманизмдік ШаманизмдегіТәңірі»Алла»аруақтардыңжын»періштелер»пайғамбардың