Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі М.Әуезов атындағы Оңтүстік Қазақстан мемлекеттік университеті Филология факультеті Қазақ тілі мен әдебиеті кафедрасы Орындаған: Сапарәлі А. Тобы: Фи к Қабылдаған: Әділбекова Ж. Шымкент, 2017 ж. Тақырыбы: Зат есімнің көптік категориясы

Көптік мағына заттың санымен байланысты, бірақ заттың санин дәл атамайды, тек қанна заттың саны көп екенін білуге болады. Ал заттың санин дәл көрсету қажет жағдайларда сан есім қолданылады. Мысалы, делу кітап, отзыв студент легенде кітаптың да, студенттің де саны белгілі, ал кітаптар, студенттер легенде тек қанна заттың көптігін ұғуға болады, бірақ саны анық емс. Тілімізде заттың санин дәл атауды қажет етпейтін, бірақ көптік ұғым берілетін жағдайлар көп кездеседі. Мысалы, қымыз, көбелек, қоян, бидай т.б. Бұл сөздер ешбір қосымшасыз-ақ саннауға келмейтін заттардың аты ретінде көптік ұғымды білдіреді. Немсе бірталай адам, қыруар мал легенде зат есімнің алдында келіп, қосымшасыз анықтауыш болып тұрған бірталай, қыруар сөздері көптік ұғым жасап тұр. Ал жидектер, гүлдер легенде -тер, -дер жалғаулары көптік мағынаны білдіреді.

Зат есімнің жекелік - көптік мағынасы ғылымда танылған. Бірақ 1954 жилғы оқулықта көптік категориясы ғанна сөз балды. Ал кейінгі грамматикаларда зат есімнің жекеше түрі мен көпше түрі жеке тақырып етіп берілген, алайда бұларда жекешелік мағынаға көңіл бөлінбеген, тек қанна көптік мағына мен оның берілу жолдары көрсетілген. А.Ысқақовтың оқулығында да көптік мағына талданған. Ғалымның пікірінше, «тілімізде көптік категория сады, көптік жалғау категория сады бар. Ал осы екеуі бір де емс және бірдей де категориялар емс. Көптік категориясы денег ұғым тым жалпы ұғым да, көптік жалғау категориясы- она гөрі әлдеқайда жалқы ұғым. Мысалы, көптік категориясы тілімізде үш түрлі жолмен беріледі: лексикалық тәсіл арқылы да, морфологиялық, синтаксистік тәсіл арқылы да айтылады».

Одан әрі А.Ысқақов көптік категория сының жасалу жолдарын тілдік нақты мысалдармен дәлелденег, бірақ «көптік жалғау категориясы» денег ұғымның сипоты ашылмаған. Осыны жіті аңғарған проф. С.Исаев «ол термин және ұғым (көптік жалғау категориясы) көптік жалғау денегмен барабан болу керек. Мұнда, біріншіден, категория (әрине грамматикалық категория мәніңде) денег термин, белгілі бір тұрақты грамматикалық құбылыстың аты ретінде белгілі бір принципе қолданылған. Екіншіден, «көптік жалғау категориясы денег термин «грамматикалық формула жүйесі арқылы берілетін тексте, ыңғайлас әрі өз ішінде бір-біріне қарама-қайшы болып келетін грамматикалық мағыналардың жиынтығы» деп анықталатын грамматикалық категория ұғымын тіпті жоққа шығарады»,- деп қарсылық білдіреді. Көптік ұғым бар жердь жекелік ұғым да болатындығы даусыз. Жекелік мағына зат есімнің лексикалық мағынасымен бірге түбір сөзде беріледі, бірақ оның қосымшасы жоқ. Осы бір- біріне қарама-қайшы екі ұғымның жиынтығы арқылы және жекеліктің арнайы тұлғасы болмай, көптік ұғым көптік жалғау арқылы бөрілуінен көптік категория сының сипоты ашылады.

Осымен байланысты С.Исаев «Көптік мағына грамматикалық тұрғыдан жекелік мағынаға қарама-қайшы мағына ретінде заттың сандық ұғымының шеңберінде өмір сүреді. Сондықтан бұл категория көптеген тілдерде қазақ тіліндегідей көптік категориясы деп емс, сан категориясы (мысалы, орыс тілінде категория числа, қазіргі қырғыз тілінде сан категориясы) деп аталынады»,-дей келіп, көптік категория сын осы еңбегінде «Сан-мөлшер (көптік) категориясы» деп атаған. «Қазақ грамматикасында» (2002): «Зат есімдерді жекеше, көпше деп аталатын екі топқа айыра көрсетуге негіз болатын ең басты грамматикалық сыртқы белгі- оларға көптік жалғауының жалғануы. Көптік жалғауын жалғау сөзге көптік мағына берудің негізгі жолы болғанымен, бірден- бір ғанна жолы емс. Ана тілімізде зат есімде көптік мағына пайда болуының бұдан басқа да ямал- тәсілдері бар»,- деп көрсетіліп, тек қанна көптік мағынаның арнаулы қосымшасы- көптік жалғауының ерекшеліктері сөз болған.

КӨПТІК ҰҒЫМНЫҢ ҒЫЛЫМДА ТАНЫЛЫП ЖҮРГЕН БЕРІЛУ ЖОЛДАРЫ МЫНАДАЙ: а ) Көптік ұғымды сөздің тікелей өз лексикалық мағынасы арқылы білдіру лексикалық тәсіл деп аталады. Тілімізде лексикалық тәсіл мен көптік ұғымды білдіретін сөздер чтобы бірнешеу: - адамның ішкі құбылыстарының, дүниедегі сын- сипаттардың, іс-әрекеттердің, күй-жайлардың татары (ермек, қуаныш, ізгілікт.б.). - жеке-даралап саннауға келмейтін заттардың татары (су, сүт, ұн т.б.). - ру, халық, ұлт, ел татары (қазақ, қырғыз, өзбек т.б.). - әр қилы жәндіктер, аң, хайуаннат атаулары (көбелек, қоңыз, түлкі т.б.). - өсімдік татары (арпа, сұлы, жусан т.б.).

ә) Көптік мағынаның сөз тіркесі арқылы берілу жолы синтаксистік тәсіл деп аталады. Мысалы, жиырма үй, сексен трактор, тау-тау астық, бірталай жил т.б. Ал мұны С.Исаев «сан есімдер, сандық мәні бар сөздер, қайталама қос сөздер зат атауының алдынан келіп, оны анықтап тұрса, ол зат біреу емс, бірнешеу (көп) екенін түсінеміз»,-дей келіп, көптік мағынаның осылайша берілуін анналитикалық тәсіл деп атаған. А.ЬІсқақов сөздердің қосарлануы арқылы да (бала-шаға, кәрі-жас т.б.) көптік ұғым білдіріледі деп есептеп, оны лексика- синтаксистік тәсіл деп атаған. б) Көптік мағынаның сөздерге тиісті қосымшалар қосылу арқылы берілу жолы морфологиялық тәсіл деп аталады. Сөзге жалғанғанда көптік ұғым беретін қосымшалардың ғалымдар көрсетіп жүрген үш-төрт түрі кездеседі: - тіліміздегі көне құбылыс ретінде санналатын, яғни Орхон-Енисей жазбаларында көптік жалғау ретінде жұмсалған -т қосымшасы бар. Бірақ бұл қосымша сол кездің өзінде «атақ-дәрежені, шенді білдіретін тарқан- тарқат, тігін- тігіт секілді азын- аулақ сөздердің құрамында кездескен». - сендай-ақ біз, сіз, көз, егіз денег сөздердің құрамында кездесетін -з, (-ыз, -із) формулаы да көптік мағынаны білдіреді деп есептеледі. Бірақ бұл қосымшалар «әуелде көптік жалғау емс, жұп, егіз, екеу болып келетін заттардың (дене мүшелерінің) татарына жалғаннатын қосымша болған». - 1-жақ жіктік жалғау тұлғасы -қ, -к қосымшасы арте кезде көптік мағынаны білдіретін морфологиялық формуладың бірі болған деп есептеледі (біз балдық, келдік т.б.). -қазіргі тілімізде көптік мағынаны білдіретін негізгі морфологиялық форма -лар (-лер, -дар, - дер, -тар, -тер). Сондықтан бұл форма заңды түрде көптік жалғау деп санна лады.

Бірақ көптік жалғау сөзге жалғанған кезде көптіктен басқа да стильдік мән үстейді. Мысалы, Үй маңындағы ағаштар ерекше бір шеберлік пен егіліпті. (Ғ.Мұстафин). Осы сөйлемдегі ағаштар нақты ағаштың санин емс, осы сөз арқылы аталатын заттардың чтобин, жинағын, яғни үй айналасына отырғызылған ағаштарды жалпылап тұр. Немсе, Абай қаршыға салған үлкендердің қасына өткен жажда көп еріп еді (М.Әуезов). Мұндағы үлкен сын есімін -дер көптік жалғауы әрі заттандырып, әрі оған көптік мағына үстеп тұр. Осындай көптік жалғаудың семантикалық мағынасы да, стилистикалық рөлі де ғалымдар еңбектерінде кеңінен сипатталған. Мысалы, А.Ысқақов көптік жалғаудың 12 түрлі ерекшелігін көрсеткен.

Көптік жалғаудың С.Исаев көрсеткен тағы бір ерекшелігі-оның сөз байланыстырушылық сипотының болмауы. Сондықтан ғалым көптік жалғауын осы сипотына қарап, «қосымшаның жалғау түрінен гөрі форма тудыратын жұрнақтар қатарына өте жақын», - дейді. Мысалы, Қолдың саласындай тарамданған арықтардың біреуі бара-бара ұлғайып... қарауытқан сайтт балды (Б.Майлин). Зеректік, ойшылдық, сезімталдық-анна сүтімен бірге бітетін қасиеттер (І.Есенберлин). Осы сөйлемдердегі арықтардың, қасиеттер сөздеріндегі - тар, -тер көптік жалғауы сөздерді байланыстырып тұрған жоқ, өйткені бұл жалғауларды алып тастағаннан сөйлемдегі сөздердің байланысы бұзылмайды. Қолдың саласындай тарамданған арықтың біреуі бара-бара ұлғайып, қарауытқан сайтт балды. Зеректік, ойшылдық, сезімталдық - анна сүтімен бірге бітетін қасиет. Бұл сөйлемдердегі көптік жалғауы арықтың, қасиеттің көп екендігін көрсетіп, көптік ұғым қосып тұр.

Пайдаланылған әдебиеттер: 1. А.Ысқақов «Қазіргі қазақ тілі».Алматы «Ана тілі», 1991 ж.-384 бет. 2.М.Жүнісова «Қазіргі қазақ тілі».Алматы «Шұғыла» 2008 ж.-269 бет. 3.Қ.Жұбанов «Қазақ тілінің грамматикасы» -А.1986 ж